„Ta rozprawa – pisze autor we wstępie – poświęcona jest niewielkiej grupie utworów, opublikowanych w latach 1801-1900, których fabuła pozostaje w wyraźnym związku z udokumentowanymi historycznie dziejami miasta, sięgającymi po rok 1793”.
Janusz Mosakowski nie tylko przedstawia twórców i ich dzieła, właściwie nieznane polskiemu czytelnikowi. W drugim rozdziale swojej pracy rozważa, w jaki sposób ślady historii stają się tekstem pierwotnym dla beletrystyki historycznej, niejako jej „pre-tekstem”.
Dalsze analizy prowadzą go do wniosku, że „z kart wszystkich powieści bije przekonanie o jednorodnym narodowościowo, czyli niemieckim charakterze przeszłości Gdańska. Podkreślone zostają w nich również jego wybitnie protestanckie i zarazem antykatolickie tradycje. Lokalna beletrystyka historyczna omawianego okresu akcentuje także samowystarczalność Gdańska i formalne jedynie związki miasta z Polską Jagiellonów i Rzeczypospolitą”. Tak naprawdę omawiane powieści „zdają się nam dziś podpowiadać, kim byli ich czytelnicy i jak rozumieli historię, kulturę i tradycję własnego miasta”. I jako takie są też świadectwem samousprawiedliwienia tamtej gdańskiej społeczności.
***
Janusz Mosakowski „Dzieje Gdańska w niemieckiej powieści historycznej XIX wieku”, Firma Fotograficzno-Poligraficzna Agni, Pruszcz Gdański 2009.
Spis treści: Rozdział I. Autorzy i ich dzieła – Święty Wojciech i trudne początki chrześcijaństwa w Gdańsku; Tragiczna śmierć Konrada Leczkowa; Krucyfiks w Kościele Mariackim; Paul Beneke – gdański kapitan i jego sławny łup; Simon Matern – rozbójnik końca średniowiecza; Dwa oblicza początków reformacji – Knade i Meurer; Konflikt Gdańska z Batorym; Gdańsk za Władysława IV Wazy; Zachariasz Zappio; Pokój oliwski 1660; Zajęcie Gdańska przez Prusy; Powieści o Gdańsku na tle ogólnoniemieckiego rozwoju gatunku; Rozdział II. Historia jako pre-tekst – Tytuły, podtytuły; Poetyka początku i zakończenia; Temporalne wyznaczniki historii; Przestrzenne wyznaczniki historii – architektura i topografia Gdańska; Kultura materialna, sztuka, życie codzienne gdańszczan; O postaciach i języku; Źródła, przypisy, komentarze; Rozdział III. Historia jako pretekst – Gdańsk jako monolit narodowościowy; Protestantyzm powieści; Antykatolicyzm powieści; Zmagania „mieszczańskiego” bohatera z historią; Post mortem; Zakończenie.
