Pochodził z wpływowego polskiego rodu magnackiego, a urodził się 1 grudnia 1734 roku właśnie w Gdańsku. Ojciec jego książę August Czartoryski, wojewoda ruski, dzięki małżeństwu z Zofią z Sieniawskich Denhoffową, dziedziczką największej fortuny w Rzeczpospolitej, stał się jednym z najbogatszych magnatów w Polsce. W latach 1742-1747 byt starostą Kościerzyny. Aby wzmocnić potęgę rodową w roku 1761 właśnie Adama Kazimierza ożenił z posażną hrabianką Izabelą Flemming. Była ona głośną protektorką sztuki, pisarką i założycielką muzeum pamiątek narodowych w Puławach, tzw. świątyni Sybilli i autorką książek dla ludu. Głośno i zasłużenie mówiono w Europie o jej nadzwyczajnej urodzie.
Okoliczność urodzenia się w Gdańsku księcia Adama Czartoryskiego wiąże się z dramatycznym losem króla Stanisława Leszczyńskiego. Po elekcji Gdańsk udzielił królowi Stanisławowi schronienia, co doprowadziło do kilkumiesięcznego oblężenia miasta przez wojska rosyjskie i saskie w 1734 roku. Książę August Czartoryski brał udział, wraz ze swoją gwardią, w obronie Gdańska i został wzięty do niewoli przez wojska rosyjskie pod wodzą feldmarszałka von Münnicha. Razem z innymi 29 czerwca 1734 roku przyrzekł wierność królowi Augustowi III, który za to nagrodził go saskim orderem św. Huberta.
Urodzony w Gdańsku książę Adam K. Czartoryski, generał ziem podolskich, odegrał w historii Polski ogromną rolę. Ojciec wychowywał go na króla, w 1757 roku został wysłany do Anglii. Przez urodzenie, bogactwo, wielkość ducha i wykształcenie zdobył sobie w owych czasach znaczną pozycję jako mąż stanu. Jego ojciec był brany pod uwagę jako kandydat na króla Polski w czasie bezkrólewia w 1733 roku, a Adam w podobnej sytuacji trzy dekady później po śmierci Augusta III (1763). Jednak koronę, dzięki decydującym wpływom Katarzyny II, otrzymał Stanisław August Poniatowski.
W roku 1768 Adam Czartoryski był komendantem Szkoty Rycerskiej, zwanej też Korpusem Kadetów. Był wpływowym posłem na Sejm Czteroletni, rzecznikiem reform ustrojowych. Poza tym zajmował się pisarstwem. W znanej gdańskiej oficynie Schreiberów drukowano w 1763 roku redagowany przez A. K. Czartoryskiego „Monitor”, zwany „małym”, który uważano za znaczące osiągnięcie polskiego oświecenia.
Książę Adam Czartoryski wspólnie ze Stanisławem Lubomirski ofiarował fundusze na nowoczesne oprzyrządowanie obserwatorium astronomicznego na Biskupiej Górce, które zbudował tu wybitny astronom N. M. Wolf. Adam Czartoryski był wysoko ceniony przez władze Gdańska – w 1763 roku na jego cześć wybito pamiątkowy medal (według projektu medaliera Loosa), a wręczono mu go w 1770 roku z okazji chrztu pierworodnego syna Adama Jerzego.
Adam Kazimierz Czartoryski zmarł 19 marca 1823 roku w Sieniawie (koło Jarosławia). Już w 1812 roku podzielił majątek swój i żony, składający się z 25 miast i 450 wsi, między czworo dzieci. Gdyby rajcy dzisiejszego Gdańska szukali patrona dla jakiejś ulicy, to miano A. K. Czartoryskiego byłoby jak najbardziej godne i odpowiednie.
Tadeusz Tessmer
Pierwodruk: „30 Dni” 4/1999
