Prawie wszyscy je znamy. Mijamy je codziennie, załatwiamy w nich sprawy, pewnie część z nas pobierała tam nauki lub uczy się dziś. Zapytani jednak, czym niegdyś były te budynki, często nie umiemy udzielić precyzyjnej odpowiedzi. A zabudowań koszarowych było w Gdańsku całkiem sporo. Dzisiaj prawie we wszystkich mieszczą się placówki edukacyjne różnego typu albo urzędy, rzadziej siedziby służb mundurowych. Warto więc przyjrzeć się wybranym dawnym pruskim koszarom, które znajdują się w obrębie historycznego śródmieścia.
Wbrew temu, co mogłoby się wydawać, przez lwią część XIX stulecia Gdańsk borykał się z problemem niedostatecznej liczby budynków koszarowych przeznaczonych dla oddziałów stacjonujących w mieście. Po okresie napoleońskim miasto znacznie straciło na znaczeniu. Stagnacja ekonomiczna oraz polityczna (czego przykładem może być fakt, że w 1825 roku zlikwidowano powołaną dekadę wcześniej prowincję Prusy Zachodnie, a Gdańsk administracyjnie znalazł się w Prusach ze stolicą w Królewcu) przekładała się na zastój w inwestycjach, w tym również wojskowych. Kłopotów garnizonu gdańskiego nie mogły rozwiązać skromne przedsięwzięcia podjęte w latach dwudziestych XIX wieku, kiedy przystosowano na koszary dla huzarów gmach na Długich Ogrodach, czy wzniesiono nowe koszary na Biskupiej Górce. Zdecydowana większość żołnierzy zmuszona była wynajmować kwatery w prywatnych mieszkaniach, a biura i urzędy wojskowe mieściły się w prywatnych lokalach.
Sytuacja zaczęła się stopniowo poprawiać dopiero w II połowie XIX wieku, kiedy w Gdańsku rozpoczęto budowę nowych obiektów dla wojska. Pierwszym dużym kompleksem koszarowym był zespół budynków na Starym Przedmieściu (wzniesiony w latach 1859-1867). Wraz z początkiem lat siedemdziesiątych XIX wieku rozpoczęto zakrojoną na szeroką skalę przebudowę istniejących fortyfikacji miejskich na wzgórzach, a także wznoszono nowe budynki koszarowe w samym mieście, co wiązało się między innymi z napływem środków z kontrybucji, którą musiała zapłacić pokonana Francja. Do 1880 roku powstały więc niewielkie koszary schronowe na Forcie Góry Gradowej, gmach Reiterkaserne (dzisiejsza Akademia Muzyczna) oraz koszary przy ulicy Aksamitnej. Wkrótce zbudowano także pierwsze koszary w Nowym Porcie (lata 1880-1882), zespół budynków dla pionierów przy obecnej ulicy 3 Maja (lata 1881-1884), które w późniejszym okresie stały się siedzibą Szkoły Wojennej (pionierzy, to była specyficzna jednostka niemieckich wojsk inżynieryjnych, składająca się z pododdziałów saperów, minerów i pontonowców), kompleks koszar artyleryjskich między ulicą Wałową i kanałem Raduni (lata 1883-1885) oraz ukończone w 1889 roku koszary przy dzisiejszej ulicy Sadowej (Herrengarten-Kaserne).
Z początkiem lat dziewięćdziesiątych XIX wieku stopień „nasycenia” śródmieścia zabudowaniami wojskowymi osiągnął prawie maksymalny poziom. Kolejne inwestycje, związane nie tylko z napływem nowych żołnierzy, lecz także z lokalizacją w mieście nowych biur dowództwa poszczególnych jednostek i administracji nowego XVII Korpusu Armijnego, były sytuowane już na przedmieściach, przede wszystkim we Wrzeszczu. To tam zbudowano potężny kompleks koszarowy dla huzarów (którzy dzięki temu mogli zwolnić dla jednostek artylerii budynek na ulicy Aksamitnej), zabudowania dla 17 Batalionu Taborów, spichlerze i magazyny filii Urzędu Aprowizacyjnego (Proviant-Amt), budynki Składu Taborowego (Train-Depot). W samym centrum po 1890 roku wzniesiono, w bezpośrednim sąsiedztwie koszar artyleryjskich, główną siedzibę Urzędu Umundurowania dla XVII Korpusu (Korps-Bekleidungs-Amt), główne biuro Intendentury na Nowych Ogrodach, przekształcono dawne koszary pionierów (gdzie w okresie 1890-1893 znalazły tymczasowo miejsce wojska taborowe) na Szkołę Wojenną oraz w 1901 roku oddano do użytku gmach naczelnego dowództwa XVII Korpusu Armijnego przy Wałach Jagiellońskich (obecnie Nowy Ratusz).
Obserwując mapę Gdańska na początku wieku można zauważyć kilka rejonów, w których zabudowania podległe wojsku dominowały lokalną zabudowę. Oprócz naturalnych punktów obronnych, takich jak wzgórza przy zachodniej granicy śródmieścia (mowa oczywiście o Biskupiej Górce i Górze Gradowej, przemianowanej w 1949 roku nieszczęśliwie na Grodzisko) i ich bezpośrednim sąsiedztwie, wojsko posiadało swoje budynki także w północnej części Starego Miasta (oś ulicy Wałowej), na Długich Ogrodach, w okolicy ulicy Na Stępce, na południowych krańcach Starego Przedmieścia (przede wszystkim rejon Placu Wałowego) oraz Dolnego Miasta. Szczególnie w tym ostatnim rejonie, gdzie poza dwoma potężnymi koszarami piechoty zlokalizowano także Królewskie Warsztaty Artyleryjskie (Kgl. Artillerie-Werkstatte) oraz Fabrykę Karabinów (Gewehrfabrik), nietrudno było natrafić na żołnierzy czy pracowników wojskowych instytucji.
W różnych okresach pojedyncze obiekty podległe armii znajdowały się także, między innymi w kompleksie przy kościele św. Elżbiety oraz na ulicy Bielańskiej (między innymi poczta wojskowa, sztab 36 Dywizji, kościół garnizonowy), w rejonie obecnych świątyń św. Katarzyny i św. Brygidy (tzw. Nonnenhofkaserne oraz Karmeliterhofkaserne – areszt garnizonowy, zbrojownia oddziałów Landwehry, przejściowo biura 2 Pomorskiego Pułku Artylerii Pieszej oraz miejsce stacjonowania jednej z baterii 36 Pułku Artylerii Polowej) i na Placu Obrońców Poczty Polskiej (szpital garnizonowy).
Koszary artyleryjskie przy ulicy Aksamitnej i Rybaki Górne
Zespół budynków koszarowych przy ulicy Aksamitnej (Samtgasse) powstał na początku lat siedemdziesiątych XIX wieku. Pierwotnie służył huzarom. W latach 1883-1885 nieopodal wzniesiono drugi kompleks koszarowy między ulicą Wałową i kanałem Raduni – zabudowania przypisane były do ulicy Rybaki Górne (Hohe Seigen). Umieszczono tam poszczególne jednostki artylerii (między innymi 16 Pułk Artylerii Polowej, w 1890 roku zastąpiony przez 36 Pułk Artylerii Polowej). Dopiero po 1896 roku, kiedy wszystkie szwadrony huzarów zostały przeniesione do nowo wybudowanych koszar we Wrzeszczu, w obydwu kompleksach na Starym Mieście zadomowiły się już na stałe oddziały artyleryjskie (oprócz wyżej wymienionego także część 72 Pułku Artylerii Polowej). Dla odróżnienia zabudowania przy ulicy Rybaki Górne zyskały wówczas nazwę Artilleriekaserne I, natomiast zabudowania przy ulicy Aksamitnej - Artilleriekaserne II. Dziś większość tych zabudowań nie istnieje; po zabudowie koszar artyleryjskich zostały dawne stajnie z kompleksu przy ulicy Rybaki Górne, których gmachy obecnie są użytkowane przez Saur Neptun Gdańsk S.A. Do dawnego kompleksu koszar artyleryjskich II należał z kolei prawdopodobnie niewielki zachowany ceglany budynek, stojący dziś samotnie przy ulicy Aksamitnej.
Koszary na Biskupiej Górce
Koszary na Biskupiej Górce są jednymi z najstarszych w Gdańsku. Pierwsze zabudowania wzniesiono w latach 1827-1833. Oprócz krótkich epizodów, kiedy stacjonowali tu żołnierze 30 Pułku Piechoty (1816-1817) oraz jeden z batalionów 176 Pułku Piechoty (1897-1900), praktycznie całe XIX stulecie na Biskupiej Górce urzędowali żołnierze doborowego 4 Pułku Grenadierów. Natomiast od 1900 roku stacjonowały tu kompanie fizylierskie 5 Pułku Grenadierów. Dziś jeden z budynków dawnych koszar użytkowany jest przez Gdańską Wyższą Szkołę Humanistyczną.
Koszary Wijbego na Starym Przedmieściu
Potężny kompleks koszarowy, który nazwę zawdzięcza holenderskiemu architektowi i budowniczemu gdańskich fortyfikacji Adamowi Wijbemu, został zlokalizowany na Stałym Przedmieściu między dzisiejszymi ulicami Wilczą, Żabi Kruk, Augustyńskiego i Rzeźnicką. Koszary powstawały etapami w latach 1859-1867. Była to pierwsza poważna inwestycja wojskowa w Gdańsku w drugiej połowie XIX wieku, mająca na celu zapewnienie kwater dla oddziałów garnizonowych. Ze względu na swoje rozmiary koszary stanowiły przejściowo lokum prawie dla wszystkich jednostek piechoty, które przewinęły się przez miasto. Od 1890 roku w koszarach na Starym Przedmieściu stacjonowały dwa z trzech batalionów 5 Pułku Grenadierów. W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku w bezpośrednim sąsiedztwie koszar (na Placu Wałowym) wzniesiono pawilon z blachy, w którym urządzono dodatkowe koszary dla jednej kompanii. Obecnie dawny kompleks koszarowy użytkowany jest przez kilka instytucji (między innymi Urząd Marszałkowski oraz Wyższą Szkolę Bankową, a także Urząd Skarbowy i ZUS).
Koszary piechoty przy ulicy Łąkowej
Konsekwentnie używana w niemieckiej historiografii i współczesnych dawnemu garnizonowi źródłach nazwa Reiterkaserne (dosłownie koszary jeździeckie) jest myląca, ponieważ w budynku tym – wybudowanym w latach 1863-1873 – nigdy nie stacjonowały żadne oddziały kawalerii. Koszary zlokalizowane były przy dawnej ulicy Reitergasse (dosłownie ulica Jeździecka, dziś ciąg ulicy Ułańskiej), która nazwę swą zawdzięcza zlokalizowanym tu niegdyś miejskim stajniom. Obecnie dość powszechnie używana jest nazwa koszar przy ulicy Łąkowej (w przeszłości Reiterkaserne-Weidengasse). Przez krótki okres w tych koszarach stacjonowali między innymi żołnierze 4 oraz 5 Pułku Grenadierów; od 1881 roku natomiast nieprzerwanie pododdziały 128 Pułku Piechoty. Obecnie w gmachu mieści się Akademia Muzyczna im. Stanisława Moniuszki, a przed jego frontem przebiega duża arteria, jaką jest dzisiaj Podwale Przedmiejskie.
Koszary przy ulicy Sadowej
Wzniesione w latach 1887-1889 koszary dla 128 Pułku Piechoty powstały w bezpośrednim sąsiedztwie innych, istniejących już obiektów wojskowych: koszar na ulicy Łąkowej oraz zabudowań Królewskich Warsztatów Artyleryjskich. W okolicy na Długich Ogrodach mieścił się również budynek dowództwa garnizonu, a także (w późniejszym okresie) kasyno oficerskie. Budynek zawdzięczał niemiecką nazwę ulicy Herrengarten, przy której został zlokalizowany, która jednakże wcześniej nosiła nazwę Langgarter Hintergasse (stąd przed 1892 rokiem używano jeszcze nazwy Langgarter-Hintergasse-Kaserne). Dziś budynkiem tym dysponuje Wojsko Polskie.
Jan Daniluk
Pierwodruk: „30 Dni” 1/2009
