Już w 1942 roku Niemcy rozpoczęli ewakuację najcenniejszych zabytków sztuki z gdańskiego Kościoła Najświętszej Maryi Panny i innych pomorskich świątyń i lokowali je na terenie Hopowa, Kartuz, Lublewa, Mierzeszyna i innych miejscowości, wiele z nich wywieziono w głąb Rzeszy, nawet do Berlina. Właśnie tam, na przełomie lat 1944/1945, trafił XV-wieczny ołtarz Trójcy Świętej z Kościoła Mariackiego, który po wojnie już nie wrócił na swoje miejsce, nie tylko dlatego, że kościół był wypaloną ruiną, ale być może i dlatego, że stanowił dla Niemców pamiątkę związaną z utraconymi po wojnie terenami. Nastawa tego ołtarza (inaczej – retabulum) ostatecznie wzbogaciła w 1999 roku pochodzące z Prus średniowieczne zbiory Muzeum Miejskiego w Berlinie (Gemӓldegalerie, Staatliche Museen zu Berlin) jako depozyt berlińskiego Konsystorza Ewangelickiego, a stół ołtarzowy (inaczej – predella) trafił około 1960 roku do ewangelickiego kościoła św. Jana (Johanniskirche) w dzielnicy Berlin-Moabit.
Do wybuchu wojny w Bazylice Mariackiej – poza głównym ołtarzem w prezbiterium (na osi nawy głównej) – stało kilkadziesiąt mniejszych ołtarzy w ponad trzydziestu kaplicach (31) ulokowanych wzdłuż jej ścian i przy siedemnastu filarach (jako ołtarze przyfilarowe). Wiele z nich na długie powojenne lata „wzięły w opiekę” muzea w Warszawie i w Gdańsku, jednak począwszy od końca lat siedemdziesiątych duża ich część wróciła na dawne miejsca do odbudowanej świątyni.
Ołtarz Trójcy Świętej stał do momentu demontażu i ewakuacji naprzeciwko zegara astronomicznego w północnym transepcie kościoła, z którego prowadzi wyjście w kierunku ulicy Świętego Ducha (z południowego transeptu prowadzi wyjście w kierunku ulicy Piwnej). Należał do wyposażenia kaplicy elitarnego bractwa św. Jerzego, do którego mogli należeć tylko członkowie patrycjatu i mieszczanie legitymujący się rycerskim pochodzeniem. Kaplica zajmowała eksponowane miejsce przy samym skrzyżowaniu osi nawy głównej z osią obydwu transeptów (północnego i południowego).
Ołtarz do tej kaplicy został wykonany w nieznanym warsztacie około lat 1425-1430 na zamówienie bractwa św. Jerzego. Malowidło na predelli prezentuje wariant ikonografii poświęconej Trójcy Świętej zwany „Tronem Łaski” (Tronus Gratiae) z Bogiem Ojcem trzymającym przed sobą krzyż z martwym Synem, zaś Ducha Świętego symbolizuje gołąb, po bokach są przedstawione postacie św. Jerzego (patrona bractwa) oraz św. Olafa. Malowidło na nastawie (jest to tempera na desce o wysokości 157 i szerokości 150 centymetrów) też prezentuje ikonografię trynitarną – jest to typ zwany „Miłosierdziem Pańskim” (Pietas Domini) z ukoronowanym Bogiem Ojcem podtrzymującym za ramiona osuwające się ciało martwego Syna i Duchem Świętym unoszącym się w postaci gołębicy. Taki sposób przedstawiania Trójcy Świętej nie jest wynikiem poszukiwań wyłącznie estetycznych, przede wszystkim niesie głęboką treść teologiczną, przemawiającą do ludzi, którzy w tamtych czasach w większości nie znali Pisma Świętego. Bóg Ojciec ma na głowie koronę jako panujący nad wszystkim Stworzyciel świata, obdarzeni wolną wolę ludzie mają naśladować Jezusa, natomiast Duch Święty udziela wierzącym mocy, by wytrwali w takiej postawie.
17 marca 2020 roku na portalu internetowym Bazyliki Mariackiej mógł się ukazać komunikat:
„»Pietas Domini« jest w Gdańsku. Po 78 latach gotycki ołtarz Pietas Domini z 1435 roku nazywany również »Tronem Łaski« powrócił na swoje miejsce – do kościoła mariackiego w Gdańsku. Dzięki umowie zawartej przez Unię Kościoła Ewangelickiego z Niemiec i parafię mariacką w Gdańsku udało się zrealizować marzenie gdańszczan – ołtarz jest w Domu. Z powodu epidemii związanej z koronawirusem pojawiły się w ostatnich godzinach wątpliwości związane z możliwością przekroczenia granicy. Okazało się jednak, że z zachowaniem obostrzonych przepisów sanitarnych cenna przesyłka dotarła na miejsce. Bogu niech będą dzięki. Bardzo dziękuję wszystkim, którzy przyczynili się do powrotu ołtarza. Ks. Ireneusz Bradtke, 62 proboszcz kościoła mariackiego w Gdańsku”.
Ołtarz „Tron Łaski” nie jest jedynym ołtarzem poświęconym Trójcy Świętej w Bazyliki Mariackiej. W jego bliskim sąsiedztwie, w należącej do cechu szewców kaplicy, która także ma wezwanie Trójcy Świętej, stał kolejny taki ołtarz, a jego nastawę stanowiła kopia obrazu z kaplicy bractwa św. Jerzego. Obraz ten ma podobnie starą metrykę – powstał prawdopodobnie około 1440 roku. Od powojennych lat ten zabytek znajduje się w posiadaniu Muzeum Narodowego w Warszawie.
TTG
Pierwodruk: „30 Dni” 1-2/2020
