Dlatego warto nie tylko przedstawić syntetyczne kalendarium wydarzeń z marca i kwietnia 1945 roku, ale i zadać sobie pytanie o najwłaściwszą formę upamiętnienia tej jednej z najważniejszych i najwyraźniejszych zarazem cezur w historii naszego miasta.
Co najmniej od kilkunastu lat obchody „powrotu Gdańska do Macierzy” związane są z licznymi kontrowersjami, oscylującymi przede wszystkim wokół pytań o zasadność upamiętnienia przez władze miejskie poległych w trakcie walk o Gdańsk czerwonoarmistów. W tle wybrzmiewają jednocześnie wciąż toczone trzy, związane ze sobą spory. Jeden dotyczący oszacowania skali zniszczeń miasta spowodowanych działaniami wojennymi oraz zniszczeń dokonanych przez samych czerwonoarmistów już po wyparciu oddziałów niemieckich ze Śródmieścia. Drugi, szerzej kwestii oceny postawy żołnierzy Armii Czerwonej jako takich – byli przecież z jednej strony wśród nich żołnierze rabujący i gwałcący, z drugiej – także i tacy, którzy sami stali się ofiarami machiny wojennej i na siłę zostali powołani do wojska. Wreszcie trzeci spór, dotyczący w ogóle kwestii odpowiedzialności zbiorowej – na ile losy poszczególnych żołnierzy można i należy rozpatrywać osobno, a na ile jako całość. Osobną kwestią jest fakt, że w moim odczuciu powyższe spory toczą dziś przede wszystkim publicyści i pasjonaci historii, często ignorując ustalenia czy uwagi zawodowych badaczy.
Pozorne bogactwo literatury
Literatury poświęconej walkom o Gdańsk w 1945 roku jest sporo, choć naprawdę rzetelne opracowania na ten temat można policzyć dosłownie na palcach jednej ręki. Co napawa nadzieją, ostatnie lata przyniosły pojawienie się kilku istotnych publikacji, które nie tylko szerzej sięgają do archiwów niemieckich czy rosyjskich (prace Tomasza Glinieckiego), ale też wykraczają poza tematykę stricte militarną, starając się zarysować szerzej sytuację w samym mieście i regionie, funkcjonowanie organizmu miejskiego, postawy ludności itp. Tak czy owak, wciąż – mimo, że minęło już siedemdziesiąt pięć lat – Gdańsk czeka na pełne, monograficzne i wielowątkowe opisanie w tym kluczowym dla jego losów momencie, jakim był marzec i kwiecień 1945 roku.
Brak kalendarium
Tym, co zaskakuje, jest brak chociażby podręcznego, syntetycznego i łatwo dostępnego kalendarium, w którym w przejrzysty i zwięzły sposób przedstawiono by poszczególne wydarzenia z dnia na dzień, począwszy od połowy marca 1945 roku, a na pierwszym tygodniu kwietnia skończywszy. Co więcej, chodzi o to, by nie ograniczało się ono tylko do przypomnienia samych działań wojennych (potraktowanych ogólnie), ale też ukazywało wydarzenia sygnalizujące zbliżający się koniec niemieckiego Danzig, a z drugiej strony (już od ostatnich dni marca) narodziny polskiego administracyjnie Gdańska. Mając to na uwadze, przygotowane zostało niniejsze kalendarium.
Ramy chronologiczne
Początkowa data jest dość jasna. O ile narracje o tzw. marcu 1945 do tej pory zaczynane były zazwyczaj od szerszego kontekstu, jakim jest początek generalnej ofensywy w połowie stycznia 1945 roku (operacja nadodrzańsko-wiślana Armii Czerwonej), o tyle początek już bezpośrednich walk w regionie Gdańska, to oczywiście połowa marca, czyli początek ofensywy wojsk 2. Frontu Białoruskiego, której głównym celem było opanowanie gdańsko-gdyńskiego rejonu umocnionego. Końcowa cezura nie jest jednak już tak oczywista. Do tej pory dominuje przekonanie, że 30 marca to data, kiedy ostatnie oddziały niemieckie wyparto z miasta. Przed siedemdziesięciu pięciu laty Armia Czerwona wydała tego dnia stosowny komunikat. Jednocześnie powołano do życia nowe województwo gdańskie. Tymczasem opowieść o końcu Danzig / początku Gdańska pod wieloma względami należy rozciągnąć na pierwszy tydzień kwietnia 1945 roku.
Należy tak zrobić z dwóch powodów, dość podstawowych. Pierwszy to fakt, że tak 31 marca, jak i później, aż do 6 kwietnia, w granicach Gdańska nadal istniały i walczyły oddziały niemieckie. Choć, oczywiście, do 30 marca zostały one wyparte z większości terenów Gdańska, a przede wszystkim ze zrujnowanego już Śródmieścia, to jednak nadal – ściśle rzecz biorąc – w mieście były jednostki Wehrmachtu. Drugi powód – być może ważniejszy – to przypomnienie, od kiedy zaczęły funkcjonować poszczególne jednostki administracji polskiej, które stały się zaczynem przyszłych organów władzy różnego szczebla, a ich spadkobiercami (dalekimi, ale jednak) są i obecne władze – czy to wojewódzkie, czy samorządowe. Dopiero takie (nawet syntetyczne, jak w naszym kalendarium) zestawienie uzmysławia dynamikę i płynność dziejących się wydarzeń.
Danzig / Gdańsk
Dawny, niemiecki Gdańsk (Danzig) przestał istnieć – patrząc chociażby tylko i wyłącznie na infrastrukturę miasta – praktycznie w ciągu czterech-pięciu dni, w (jakże to symboliczne!) Wielkim Tygodniu 1945 roku. Zagłada miasta dokonała się w zasadniczym stopniu między 25 a 29 marca. Nowy Gdańsk narodził się – przynajmniej formalnie – w pierwszym tygodniu kwietnia, przede wszystkim w związku z uruchomieniem Zarządu Miejskiego. Rzecz jasna, jeszcze nie tylko wiele miesięcy, ale i lat gołym okiem było widać ślady wojny i poniemieckiego (choć usilnie marginalizowanego) dziedzictwa, i to praktycznie na wielu płaszczyznach. Na ten temat też wiele już napisano i powiedziano, przede wszystkim specjaliści od historii pamięci czy kulturoznawstwa.
Zmiana akcentów?
Czy nie byłoby więc bardziej właściwe, aby dziś, ponad trzydzieści lat po transformacji ustrojowej, wreszcie odważyć się i zrezygnować z obchodzonego kolejny raz „powrotu Gdańska do Macierzy” (jakże archaicznie dziś brzmi ta nazwa!). Innymi słowy, czy nie jest już czas, by zastąpić te obchody innymi. To pod wieloma względami wydaje się z dzisiejszej perspektywy bardziej uzasadnione. Czyż bowiem nie jest pewną niekonsekwencją z jednej strony podkreślanie wielokulturowości Gdańska (czasem nawet za bardzo…), a z drugiej nadal obstawanie przy terminie „powrotu do Macierzy”? Dziś doskonale zdajemy sobie sprawę, jak mocno ideologicznie nacechowany jest ten termin. Najdogodniejszą alternatywą dla 30 marca wydaje się być 4 kwietnia, kiedy rozpoczął funkcjonowanie Zarząd Miejski z Franciszkiem Kotusem-Jankowskim na czele. To dobra, symboliczna data, której wybór przyniósłby kilka korzyści.
Pretekst do refleksji
Obchody zyskałyby wydźwięk niebudzący większych kontrowersji. Nie byłoby odniesienia do samej Armii Czerwonej (tj. do komunikatu z 30 marca), co prowokuje zawsze pytania, które przypomniane zostały na początku niniejszego tekstu. Uroczystości w nowej formule odwołałyby się do powstania organu, który zaczął funkcjonować jako polski samorząd miejski. Upamiętnienie tego momentu mogłoby być poświęcone właśnie spokojnej refleksji nad końcem dawnego miasta i narodzeniem się nowego. Dawałoby to możliwość przeniesienia akcentów z samych walk i kontrowersyjnej rolę Armii Czerwonej na trudny początek budowy nowej rzeczywistości. Dość powiedzieć, że w pierwszych latach po II wojnie światowej obchody związane z „wyzwoleniem Wybrzeża” odbywały się właśnie na początku kwietnia, a nie 30 marca. To rzecz jasna nie najważniejszy, ale bez wątpienia interesujący argument, który też można wziąć pod uwagę.
KALENDARIUM 14 MARCA – 6 KWIETNIA 1945
14 marca (środa)
Początek ofensywy 2. Frontu Białoruskiego na gdański rejon umocniony. Po raz pierwszy sowiecka artyleria ostrzeliwuje Gdańsk. Nalot na lotnisko we Wrzeszczu niszczy praktycznie wszystkie znajdujące się na nim samoloty, jak i jego infrastrukturę.
15 marca (czwartek)
Armia Czerwona zostaje miejscowość Nowy Świat (dziś część Osowej).
16 marca (piątek)
Nalot bombowy na Gdańska, zniszczenia dotykają przede wszystkim Główne Miasto, także Oliwę i Wrzeszcz.
17 marca (sobota)
Oddziały niemieckie zostają wyparte z Rębiechowa.
Na skutek kolejnego ostrzału artyleryjskiego produkcję wstrzymują największe zakłady produkcyjne w regionie, a więc obie gdańskie stocznie.
18 marca (niedziela)
Oddziały sowieckie opanowują Osowę.
Na południowym odcinku frontu tego dnia wznowiono walki (głównie między Buszkowymi a Kleszczewem).
Początek ewakuacji największego szpitala polowego w regionie, który był zlokalizowany we wnętrzach „Kasino-Hotelu” (dziś: „Sofitel Grand Hotel”) w Sopocie.
Nalot bombowy na Gdańsk, zniszczenia dotykają między innymi Ratusz Głównomiejski, Muzeum Miejskie i Wyspę Spichrzów.
19 marca (poniedziałek)
Niemcy opuszczają wieś Czaple (na południe od Rębiechowa).
Na północ od miasta, w Sopocie, zostaje zarządzona ewakuacja całego kurortu. Jednocześnie nadal trwają prace przy budowaniu barykad, zapór i stanowisk ogniowych dla obrońców.
Oddziały niemieckie na południowym odcinku frontu, po opanowaniu wzgórz na zachód od Kleszczewa, wycofują się.
Nalot bombowy na Gdańsk.
20 marca (wtorek)
Kolejny nalot bombowy na Gdańsk.
21 marca (środa)
Armia Czerwona zajmuje Bysewo.
22 marca (czwartek)
Armia Czerwona opanowuje Klukowo. Jednocześnie pierwsze jednostki sowieckie docierają do wód Zatoki Gdańskiej powyżej Sopotu. W nocy z 22 na 23 marca zajęty zostaje już cały kurort.
W Gdańsku przestaje działać główny urząd pocztowy na ulicy Długiej.
Kolejny nalot bombowy.
23 marca (piątek)
Armia Czerwona zajmuje miejscowości Owczarnia i Kokoszki, walki przenoszą się do kompleksu lasów oliwskich.
Rozpoczynają się walki o Pruszcz.
Z datą 23 marca wychodzi ostatni w historii numer głównego nazistowskiego dziennika: „Der Danziger Vorposten”. Ma on postać zaledwie zadrukowanej z obu stron kartki papieru. Z tego dnia pochodzi także ostatni (zachowany) raport sytuacyjny Urzędu Propagandy na okręg Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie, który zdołano jeszcze wysłać do Berlina.
Kolejny nalot bombowy.
24 marca (sobota)
Jednostki sowieckie opanowują w całości Matarnię, Złotą Karczmę, Jasień, Kowale oraz Szadółki.
Zacięte walki toczą się na zachód od Oliwy, głównie w rejonie Doliny Krzaczastych Młynów. Wieczorem jednostki niemieckie wycofują się z tej dzielnicy do Wrzeszcza. Oliwa zostaje zajęta przez jednostki sowieckie ostatecznie w nocy z 24 na 25 marca.
Nad ranem 24 marca Armia Czerwona zajmuje już cały Pruszcz – pierwszą dzielnicę Gdańska (został włączony do miasta na początku kwietnia 1942 roku, podobnie jak między innymi Piecki i Migowo).
Nad płonącym Gdańskiem – na rozkaz marsza. Konstantego Rokossowskiego – rozrzucone zostają ulotki z ultimatum dotyczącym poddania się miasta.
Nalot bombowy na Gdańsk.
Tego samego dnia wieloletni gauleiter miejscowej NSDAP, namiestnik na Okręg Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie i formalnie nadal komisarz obrony Rzeszy na region Albert Forster opuszcza miasto, udając się z grupą najbliższych współpracowników na Hel.
Adolf Hitler wydaje rozkaz o bezwzględnej obronie Gdańska i Gdyni.
25 marca (Niedziela Palmowa)
Zostaje odcięty dopływ wody do miasta. Ze wzgórz wysoczyzny jednostki sowieckie rozpoczynają o godzinie 16.00 zmasowany i wielogodzinny ostrzał artyleryjski gęsto zabudowanego Śródmieścia. Wybuchają liczne pożary. Z eksploatacji już na stałe zostaje wyłączona elektrownia na Ołowiance. Ostatecznie stają gdańskie tramwaje.
Najpóźniej tego dnia ostatecznej likwidacji ulegają ogniwa miejskiej administracji. Rozgłośnia gdańska nadaje ostatni komunikat. Do wieczora działają jeszcze pojedyncze, ostatnie biura partii (NSDAP). Ostatni pracownicy dyrekcji Kolei Rzeszy zostają ewakuowani. Na kwaterze wojskowej na cmentarzu Srebrzysto ma miejsce (według wszelkiego prawdopodobieństwa) ostatni pochówek niemieckiego oficera. Wstrzymany zostaje w porcie gdańskim ruch nawodnych jednostek. Najprawdopodobniej również tego dnia zostają ewakuowani więźniowie największego w mieście podobozu KL Stutthof (z Przeróbki).
Jednocześnie oddziały sowieckie zajmują do wieczora Św. Wojciech, Maćkowy, Zakoniczyn i Łostowice, Jelitkowo, północny skraj lotniska we Wrzeszczu, Brzeźno, Brętowo i Migowo. Walki nadal toczą się na obrzeżach Ostróżka, Lipiec, Oruni i Ujeściska.
26 marca (poniedziałek)
Oddziały sowieckie zajmują już całe lotnisko we Wrzeszczu, Letnicę i jej okolicę.
Początek zasadniczej fazy walk o Orunię.
W nocy z 26 na 27 marca zostają opanowane Piecki, oddziały sowieckie podchodzą pod zachodnie obrzeża Emaus.
Nalot bombowy na Gdańsk, zniszczona zostaje między innymi wielka hala „Dom Wspólnoty” Stoczni Gdańskiej, oddana do użytku w listopadzie 1943 r.
27 marca (wtorek)
W nocy z poniedziałku na wtorek oddziały niemieckie wycofują się z Wrzeszcza; do końca dnia Armia Czerwona opanowuje praktycznie całą dzielnicę, a także Nowy Port i Młyniska, wkraczając dalej na teren Stoczni Schichaua, a także przeprawiając się na wyspę Ostrów i ją (choć niecałą) zajmując. Rozpoczynają się zaciekłe boje na jej południowym krańcu, a także na przeciwległym brzegu Kanału Cesarskiego, gdzie jednostki sowieckie podejmują próby desantu.
Zajęte zostaje już całe Emaus, Siedlce, Suchanino i Góra Gradowa, niżej Chełm, Stare Szkoty, już cała Orunia.
28 marca (środa)
W godzinach przedpołudniowych rozpoczyna się zasadniczy etap walk o Stare i Główne Miasto. Oddziały sowieckie, podzielone na specjalne grupy szturmowe, zajmują poszczególne ulice i budynki. Do późnego wieczora udaje im się dotrzeć do nabrzeża Motławy na długości od Starego Przedmieścia po rejon ujścia tej rzeki do Martwej Wisły. Zajęta zostaje również Biskupia Górka.
Po południu zostaje zainscenizowana krótka uroczystość zawieszenia polskiej flagi nad Dworem Artusa. Dokonali tego wyznaczeni żołnierze z polskiej 1 Warszawskiej Brygady Pancernej im. Bohaterów Westerplatte (sama jednostka nie brała bezpośrednio udziału w walkach w Gdańsku).
Silne walki toczą się nadal na południowym odcinku wyspy Ostrów i na przeciwległym, wschodnim brzegu Wisły.
Powtórzony zostaje komunikat Adolfa Hitlera o bezwzględnej obronie Gdańska i Gdyni.
29 marca (Wielki Czwartek)
Armia Czerwona zajmuje całe Dolne Miasto i Długie Ogrody. Wszystkie oddziały niemieckie w tym momencie znajdują się już po drugiej stronie Wisły. Silne punkty oporu obrońcy posiadają tego dnia nadal między innymi na Westerplatte, w rejonie Wisłoujścia, fabryki chemicznej na wysokości wyspy Ostrów.
30 marca (Wielki Piątek)
Sowiecki desant na Westerplatte zostaje odparty. Jednocześnie z Przeróbki udaje się wyprzeć oddziały niemieckie i zająć całą dzielnicę.
Mimo, że w granicach administracyjnych miasta nadal znajdują się oddziały niemieckie, Armia Czerwona oficjalnie ogłasza zdobycie Gdańska.
Wydany zostaje dekret powołujący nowe województwo gdańskie.
Do miasta dociera pierwsza grupa operacyjna Ministerstwa Administracji Państwowej, której zadaniem jest utworzenie pierwszych struktur państwowości polskiej.
Jednocześnie z Bydgoszczy zostaje przeniesiona do Gdańska tzw. przemysłowa Morska Grupa Operacyjna, która zostaje przemianowana na Kierownictwo Morskiej Grupy Operacyjnej Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów.
31 marca (Wielka Sobota)
Linia frontu dociera do zachodnich obrzeży Stogów, wieczorem pierwszej jednostki sowieckie wkraczają do dzielnicy.
Najprawdopodobniej tego dnia do Gdańska przyjeżdża grupa operacyjna Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego.
Zaczyna funkcjonować Zarząd Miejski w Sopocie.
1 kwietnia (Niedziela Wielkanocna)
Wobec realnego zagrożenia odcięciem w nocy z 1 na 2 kwietnia ewakuowane zostają w kierunku wschodnim niemieckie załogi Westerplatte i Wisłoujścia.
Do miasta przybywają dwie grupy operacyjne (PPS i PPR), których celem jest budowa nowych struktur partyjnych.
2 kwietnia (Poniedziałek Wielkanocny)
W godzinach wieczornych oddziały niemieckie ostatecznie wycofują się ze Stogów i okolicy, zajmują pozycje obronne w Górkach Zachodnich (w rejonie Góry Źródlanej, śluzy Płoni Wielkiej i dawnego fortu znajdującego się po drugiej stronie Martwej Wisły.
3 kwietnia (wtorek)
Tego dnia do Gdańska przybywa grupa operacyjna Ministerstwa Administracji Państwowej, której zadaniem jest zainstalowanie władz miejskich.
4 kwietnia (środa)
Zaczyna funkcjonować Zarząd Miejski w Gdańsku.
6 kwietnia (piątek)
Wieczorem ostatnie oddziały niemieckie znajdujące się na przyczółku w rejonie fortu Płoni Wielkiej (jeszcze w granicach administracyjnych dawnego Gdańska) wycofują się na wschód.
Jan Daniluk
Pierwodruk: „30 Dni” 1-2/2020
