„Ogrody odzwierciedlają zawsze prądy intelektualne i możliwości techniczne swojej epoki i jako takie można je interpretować w kategoriach symboli. Są obrazami świata idei, w którym powstały, czymś więcej niż tylko posadzonymi w pewien sposób roślinami. Bywały więc wspomnieniem archetypicznego raju, wyrazem tęsknoty za boską doskonałością i ładem kosmosu, alegorią niedoskonałego, pełnego pokus i niebezpieczeństw życia ziemskiego, powrotem do czasów antyku, teatrem, salą balową, przyjemnością, zabawą i pouczeniem. Ogrody publiczne w XIX wieku stanowiły ponadto miejsce spotkań, rodzaj sceny, na której można było się zaprezentować, lub schronienie przed uciążliwościami miejskiego życia” – czytamy na jednej z pierwszych kart tej książki.
„Ogrody odchodzące…?” – to monografia poświęcona gdańskim ogrodom publicznym, takim jak promenady spacerowe, parki i zieleńce. Niegdyś tętniły życiem, dzisiaj bywają zapominane i powoli znikają z krajobrazu miasta. Katarzyna Rozmarynowska przedstawia historię prawie czterdziestu miejskich ogrodów – od Błędnika (założonego w 1708 roku) po modernistyczne zieleńce, które powstawały w latach trzydziestych XX wieku.
Czytelnik znajdzie w książce informacje o sposobie zarządzania zielenią miejską i postaciach związanych z miejscowym ruchem ogrodniczym. Wszystko to przedstawione na tle kulturowym, które spowodowało, że w miastach pojawiła się ogólnodostępna zieleń publiczna.
„Pierwsza część pracy została poświęcona teorii i zagadnieniom ogólnym. Po sprecyzowaniu tematu, przedstawieniu celu podjętych badań i zastosowanej metody badawczej zostało naświetlone tło kulturowe sztuki ogrodowej. Pokrótce omówiono jej związki z innymi dziedzinami sztuki, uwikłania ideologiczne i obowiązujące w badanym okresie style ogrodowe, a także osiągnięcia ogrodników niemieckich, ponieważ od początku XIX wieku ich oddziaływanie na gdańską zieleń było największe”.
„Druga część pracy w całości została poświęcona tematyce gdańskiej. Omówiono w niej historyczne i kulturowe uwarunkowania recepcji idei zieleni publicznej w nadmotławskim grodzie, znaczenie wzorców europejskich w tym procesie, a także miejscowych Towarzystw Upiększania oraz Towarzystwa Budowy Ogrodów. Zarysowane zostały sylwetki najważniejszych postaci związanych z ruchem ogrodniczym”. W kończącej książkę nocie czytamy też, że „na gdańskim przykładzie omówione zostało zjawisko odchodzenia, pod wpływem modernizmu i funkcjonalizmu, od estetycznej roli zieleni na rzecz roli praktycznej: higienicznej i użytkowej”. Orędownikiem tych zmian był – jak się dowiadujemy – Hugon Altfoff, autor pierwszego nowoczesnego planu urbanistycznego Gdańska. To on wniósł znaczący wkład w powstanie systemu gdańskiej zieleni miejskiej.
Praca Katarzyny Rozmarynowskiej ma charakter naukowy, przeznaczona jest jednak dla szerokiego grona czytelników. Bogaty materiał ilustracyjny, taki jak archiwalne ryciny, mapy i pocztówki, ale też współczesne zdjęcia, sprawia, że ta publikacja może służyć jako wyczerpujący informacyjnie przewodnik po gdańskich ogrodach.
***
Katarzyna Rozmarynowska „Ogrody odchodzące…?”, wydawnictwo słowo / obraz terytoria, Gdańsk 2011.
Spis treści: Podziękowania; Wprowadzenie; I. Przedmiot, cel, metoda badawcza oraz konstrukcja pracy; II. Kontekst kulturowy sztuki ogrodowej: 1. O związkach sztuki ogrodowej z innymi dziedzinami nauki i sztuki, 2. Uwikłania ideologiczne ogrodów i krajobrazu: 2.1. Ogrody geometryczne – próba opanowania nieskończoności, 2.2. Od geometrii w stronę natury, 2.3. Liberalizm angielskich ogrodów swobodnych, 2.4. Rewolucja francuska. Ideał wolności a ogrody, 2.5. Wyciszenie konotacji ideologicznych w ogrodach niemieckich pierwszej połowy XIX wieku, 2.6. Nacjonalizacja przyrody w Niemczech, 2.7. Ogrody dla ludu, 2.8. Niemiecki ruch ochrony przyrody na usługach nacjonalizmu, 2.9. Pomiędzy modernizmem a ideą ogrodu naturalnego – Niemcy na początku XX wieku, 2.10. Rasizm a ogrody, 2.11. Wstydliwe powinowactwo: udział eugeniki w idei miasta-ogrodu; 3. Style ogrodowe w okresie kształtowania się idei zieleni publicznej: 3.1. Odwrót od geometrii, 3.2. Style swobodne XVIII wieku: augustan i serpentine style, 3.3. Styl picturesque, 3.4. Styl gardenesque i mix style, 3.5. Stylistyka rokoka, 3.6. Styl angielsko-chiński; 4. Niemcy pod wpływem angielskiego ogrodnictwa swobodnego; 5. Wielcy ogrodnicy niemieccy; 6. Powrót do form geometrycznych – ogrody architektoniczne; III. Zieleń a miasto w dobie industrializacji: 1. Miasto wobec przyrody, 2. Tęsknota za naturą w mieście przemysłowym, 3. Zieleń jako środek przeciwko uciążliwościom cywilizacji: 3.1. Ogrody działkowe, 3.2. Place do gimnastyki, 4. Zieleń jako środek przeciwko brzydocie: 4.1. Estetyczna funkcja zieleni, 4.2. Idea upiększania krajobrazu (ferme ornée) i jej wkład do urbanistyki, 5. Powrót przyrody do miasta, 6. Formy zieleni w mieście: 6.1. Wczesne formy zieleni miejskiej, 6.2. Dojrzałe formy zieleni miejskiej, 7. Zieleń a urbanistyka: 7.1. Narodziny urbanistyki, 7.2. W drodze ku systemowi zieleni miejskiej – planty, 8. Systemy zieleni miejskiej, 9. Zieleń w mieście modernistycznym; IV. Tło historyczne i kulturowe gdańskiej zieleni publicznej: 1. Wpływ wzorców europejskich na gdańską zieleń: 1.1. Do wojen napoleońskich (od około 1700 do 1807), 1.2. Okres wojen napoleońskich (1807-1814), 1.3. Pod panowaniem Prus i Niemiec (1814-1920), 1.4. Wolne Miasto Gdańsk (1920-1939), 1.5. W granicach Niemiec (1939-1945), 2. Gdańskie przechadzki – promenady spacerowe poza miastem, 3. Towarzystwa Upiększania i Towarzystwo Budowy Ogrodów: 3.1. Gdańskie Towarzystwo Upiększania, 3.2. Towarzystwo Upiększania i Popierania Wrzeszcza, 3.3. Towarzystwo Budowy Ogrodów, 4. Gdańskie środowisko ogrodnicze: 4.1. Ogrodnicy Ogrodu Królewskiego w Oliwie, 4.2. Miejscowi ogrodnicy, 4.3. Karl Tapp – ogrodnik miejski, inspektor i dyrektor Zarządu Ogrodów; V. Promenady, ogrody, parki i zieleńce – zieleń publiczna do roku 1898: 1. Zieleń na ulicach miasta, 2. Miejskie promenady, ogrody prywatne udostępniane mieszkańcom i parki miejskie: 2.1. Promenada spacerowa Błędnik, 2.2. Wielka Aleja (aleja Zwycięstwa, 1768-1770), 2.3. Ogród Opacki w Oliwie, 2.4. Ogród Andrzeja Schopenhauera w Oruni, 2.5. Ogród Sørena Bjørna na Stogach, 2.6. Promenada spacerowa Jana Labesa w Jaśkowej Dolinie, 2.7. Park miejski w Jaśkowej Dolinie, 2.8. Promenada spacerowa Leupold-Platz, 2.9. Park Steffensów, 3. Zadrzewione place i zieleńce: 3.1. Mały Błędnik, 3.2. Zieleniec na placu Wałowym, 3.3. Zieleniec na Targu Maślanym (placu Wintera), 3.4. Zieleniec na placu Heweliusza, 4. Ogrody przy gospodach, restauracjach i zajazdach: 4.1. Ogród Schahnasjahna, 4.2. Ogród przy gospodzie w Stawowiu, 4.3. Etablissement w Kuźniczkach w Strzyży Dolnej, 4.4. Ogród przy gospodzie „Trzy Świńskie Głowy” w Lipcach, 4.5. Restauracja ogrodowa „Schwabental” w Dolinie Radości w Oliwie, 5. Ogród Strzelecki u podnóża Grodziska, 6. Parki kuracyjne: 6.1. Park kuracyjny w Brzeźnie (Lasek Brzeźnieński), 6.2. Park kuracyjny na Westerplatte, 6.3. Etablissement przy Pustym Stawie na Stogach; VI. Gdańska zieleń pod kuratelą Zarządu Ogrodów: 1. Powstanie i działalność Zarządu Ogrodów (1898-1918): 1.1 Dokonania Zarządu Ogrodów, 1.2 Zaangażowanie Gdańska w budowę i utrzymanie zieleni miejskiej, 2. Początki systemu zieleni miejskiej, 3. Parki miejskie: 3.1. Park Uphagena we Wrzeszczu, 3.2. Park Oruński, 4. Zadrzewione place i zieleńce: 4.1. Zieleniec na placu Hanzy, 4.2. Zieleniec na Targu Drzewnym, 4.3. Zieleniec na Rynku we Wrzeszczu, 5. Parki kuracyjne: 5.1. Park kuracyjny w Jelitkowie, 6. Ogrody działkowe; VII. Pod wpływem funkcjonalizmu. Gdańska zieleń od 1918 do 1945 roku: 1. Utrzymanie i budowa zieleni miejskiej w Wolnym Mieście Gdańsku, 2. Gdańska zieleń w rękach urbanistów: 2.1. Sylwetka architekta Hugona Althoffa, 2.2. Plan Wielkiego Gdańska, 2.3. Plan systemu zieleni dla Gdańska, 3. Zadrzewione place, zieleńce i parki: 3.1. Plac Wybickiego we Wrzeszczu, 3.2. Zieleniec przy alei Hallera we Wrzeszczu, 3.3. Zieleniec przy ulicy Wyczółkowskiego na Siedlcach, 3.4. Zieleniec przy ulicy Siennickiej na Dolnym Mieście, 3.5. Park na stokach Grodziska, 4. Boiska i place sportowe, 5. Kąpieliska: 5.1. Kąpielisko na Stogach, 6. Ogrody działkowe; VIII. Zakończenie: 1. Uwagi końcowe, 2. Stan badań, charakterystyka źródeł i przegląd wykorzystanej literatury; Przypisy; Bibliografia; Źródła ilustracji; Zestawienie polskich i niemieckich nazw geograficznych dzielnic, ulic i placów; Indeksy; Streszczenia.
