„W środowisku naukowym panuje zgoda co do tego” – pisze we wstępie Waldemar Ossowski, dyrektor Muzeum Gdańska – „że [wiek XIX] to jeden z najbardziej nieznanych i »zaniedbanych«, jeśli chodzi o badania historyczne, okresów w dziejach miasta. Złożył się na to szereg przyczyn. Bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej ważną rolę odgrywał czynnik polityczno-propagandowy. W 1945 r. Gdańsk wracał w granice Polski po ponad 150 latach rządów prusko-niemieckich i pojawiło się wówczas zapotrzebowanie na eksponowanie przede wszystkim polskich wątków w historii grodu nad Motławą. Nałożył się na to wywołany doświadczeniem II wojny światowej negatywny stosunek do niemieckości. Starano się zatrzeć dziedzictwo »sprusaczonego«, dziewiętnastowiecznego Gdańska, wydobywając przede wszystkim to, co polskie. Chętnie odwoływano się zatem do okresu nowożytnego, kiedy miasto, poddane w 1454 r. władzy polskich królów, przez ponad 300 lat pozostawało w ścisłym związku z Rzecząpospolitą”.
„Zorganizowana w 2019 r. konferencja” – pisze dalej Waldemar Ossowski – „została pomyślana jako powrót do pytania o dziewiętnastowieczny Gdańsk. Na ile był on – czy raczej w niektórych przejawach bywał – miastem nowoczesnym, na ile zaś pozostał prowincjonalny i cywilizacyjnie zapóźniony? Spotkanie stało się też próbą rozpoznania środowiska badaczy zajmujących się zbliżoną pod względem merytorycznym tematyką, »diagnozy« dotyczącej ich zainteresowań i zakreślenia potencjalnych możliwości i planów badawczych. Do udziału w wydarzeniu zaproszono także historyków zajmujących się innymi ośrodkami, uznano bowiem, że ukazanie dziewiętnastowiecznego Gdańska na szerszym tle porównawczym może przynieść interesujące rezultaty i stworzyć komparatystyczną perspektywę obserwacji historiograficznej procesów i wydarzeń”.
Publikowany tom jest pokłosiem tej konferencji. Znalazły się w nim dwadzieścia cztery artykuły. „W większości dotyczą one Gdańska, jednak zgodnie z założeniami konferencji znalazły się tu również teksty omawiające dziewiętnastowieczne dzieje innych miast, m.in. Poznania, Bydgoszczy, Torunia, Elbląga, a także mniejszych ośrodków regionu pomorskiego”.
***
„Między prowincjonalizmem a nowoczesnością. Przeobrażenia Gdańska na tle procesów modernizacyjnych wschodnich prowincji Prus w XIX wieku”, pod redakcją Janusza Dargacza i Tomasza Krzemińskiego, Muzeum Gdańska, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN, Gdańsk 2022.
Spis treści: Metropolii wschodnich prowincji Prus droga do nowoczesności – podobieństwa i odrębności (Krzysztof Rzepa); Pruskie ordynacje miejskie – od założeń teoretyczno-doktrynalnych do ram prawnych (Anna Tarnowska); Przemiany cywilizacyjne w XIX w. na przykładzie wybranych miast Prus Zachodnich. Zarys problematyki (Tomasz Krzemiński); Szczecin – przeobrażenia z przełomu XIX i XX w. na tle rozwoju uprzemysłowionych miast północnoeuropejskich (Berlin, Hamburg) (Piotr Fiuk); Wpływ kolei na zmiany przestrzenne Elbląga (Jerzy Domino); Wpływ fortecznych ograniczeń budowlanych na rozwój przestrzenny Torunia (Adam Kowalkowski); Bydgoszcz. Rozwój przestrzenno-architektoniczny w czasach zaboru pruskiego i czynniki go stymulujące (Bogna Derkowska-Kostkowska); Rozwój struktury wodociągowo-kanalizacyjnej w Bydgoszczy i Grodnie – analiza porównawcza (Tomasz Sypniewski); „Verpestung der Luft, Gestank in den Strassen und in den Wohnungsräumen”. Stan infrastruktury wodno-kanalizacyjnej Gdańska przed 1868 r. (Zofia Maciakowka); „Największym kapitałem miasta jest zdrowie jego obywateli”. Kulisy powstania i proces budowy gdańskiego systemu wodno-kanalizacyjnego (1864-1871) (Katarzyna Anna Wojtczak); Szpitale Gdańska w XIX w. Tylko prowincjonalizacja czy już upadek? (Adam Szarszewski / Bartłomiej Siek); Nowoczesne nekropolie. Powstanie i rozwój cmentarzy przy Wielkiej Alei w Gdańsku w 2 poł. XIX w. (Anna Krüger); Architektura sakralna w Gdańsku w latach 1815-1871 (Magdalena Staręga); Historia jako kapitał kulturowy – historyzm gdański w XIX w. (Jörg Hackmann); Gdańsk na wystawach przemysłowych w „długim XIX wieku” (do 1914) (Edmund Kizik); Gdańsk jako ośrodek budowy okrętów wojennych w latach 1815-1920 (Oskar Myszor); Gdańskie średnie szkolnictwo żeńskie na przełomie XIX i XX w. (Aneta Niewęgłowska); Matki miasta. Udział kobiet w publicznej opiece nad ubogimi i sierotami w Gdańsku na przełomie XIX i XX w. (Agnieszka Szkudarek); Instytucjonalna opieka nad małymi dziećmi w dziewiętnastowiecznym Gdańsku (Ewa Barylewska-Szymańska); Działalność Towarzystwa Bezpieczeństwa (Sicherheits-Verein) w Gdańsku w 1. poł. XIX w. (Maciej Bakun); Gdańscy inwestorzy w Sopocie. Prestiż finansowy i towarzyski lokalnego mieszczaństwa w 2. poł. XIX w. (Małgorzata Buchholz-Todoroska); W drodze do nowoczesności. Dziewiętnastowieczne losy Biblioteki Miejskiej w Gdańsku (Dagmara Binkowska); Podsumowanie projektu pt. Przeprowadzenie kwerendy w celu odtworzenia inwentarza Państwowego Muzeum Przyrodniczego i Prehistorycznego w Gdańsku (Staatliches Museum für Naturkunde und Vorgeschichte in Danzig) – etap I (Kinga Alina Langowska); Realizacje organmistrzowskie w dziewiętnastowiecznym Gdańsku (Bartosz Skop).
