Powstanie Związku Hanzy można wiązać z połowa XII wieku.
Zapoczątkowały go związki kupców jednoczących się dla bezpiecznego i korzystnego prowadzenia interesów, które w latach 60- tych XIII w. przerodziły się w Związek Miast Hanzeatyckich. Była to organizacja zrzeszająca aktywne handlowo miasta leżące na rozległym obszarze od Renu po Zatokę Fińską. W tamtych czasach Bałtyk był szlakiem wymiany handlowej poprzez rzeki Rusi z Nowogrodem i Smoleńskiem. Założone we Flandrii, Anglii, Rusi Kijowskiej, Szwecji i Danii kantory zapewniły Związkowi Hanzy uprzywilejowane stanowisko w Handlu Europejskim.
Hanza nie stanowiła ścisłej jedności. Od 1356 roku jej władzą naczelną były Zjazdy Hanzeatyckie. Uchwały podejmowane podczas tych Zjazdów obowiązywały miasta członkowskie. Z czasem hanza stała się pierwszoplanową potęga polityczną w północnej Europie. W całej historii Hanzy jej członkami było ponad 200 miast, wśród których od 1361 roku był Gdańsk.
Miasta wchodzące w skład wspólnoty hanzeatyckiej łączyły bardzo silne więzi solidarności. Nie były one oparte na przymusie. Ich poczucie jedności opierało się na woli zawładnięcia północno-europejska droga handlową, na organizowaniu wymiany handlowej z zachodu na wschód i wschodu na zachód.
Hanza to również droga wymiany myśli, przekazywania wzorów prawa i miejsce spotykania się odrębnych kultur. Dzięki kupieckim kontaktom następowały przeobrażenia w mentalności i sposobie życia ludzi w miastach basenu Morza Bałtyckiego. Wzory te przekazywane były z najzamożniejszych i najbardziej aktywnych miast wspólnoty, co przyczyniło się do powstania swoistego typu kultury materialnej ? klasycznego obrazu miasta hanzeatyckiego.
Kres istnieniu dawnej Hanzy położyła Wojna trzydziestoletnia, a na ostatnim Zjeździe Hanzy w 1669 roku brało udział już tylko 6 miast : Lubeka, Brema, Gdańsk, Hamburg, Kolonia i Brunszwik.
Gdańsk w Hanzie
Gdańsk był największym z miast hanzeatyckich tej części Europy. Dzięki korzystnemu położeniu na przecięciu szlaków północ-południe i wschód ?zachód miał on duże tradycje handlowe sięgające czasów wczesnośredniowiecznych. Znaczenie gospodarcze ujścia Wisły zmusiło Gdańsk do rozbudowy miasta i stworzenia portu. To spowodowało również wzrost aktywności Gdańska i włączenie się do polityki hanzeatyckiej. Gdańsk był obecny na wszystkich Zjazdach Hanzy, a jego przedstawiciele uczestniczyli w poselstwach wysyłanych przez Hanzę na dwory monarsze. Szczególnie czynne uczestniczył Gdańsk w zjazdach hanzeatyckich regionalnych organizowanych przez miasta Braniewo, Chełmno, Elbląg, Królewiec i Toruń. Na liście miast znalazły się również miasta: Szczecin, Kołobrzeg, Słupsk, Malbork, Kraków i Wrocław. Gdańsk jako miasto miał specjalne przywileje nadane mu przez Króla Polskiego Kazimierza Jagiellończyka w 1454 roku. Mógł przyjmować na obywateli także nie hanzeatów i mimo obowiązujących gdzie indziej zakazów, budować dla nich statki. W 1494 roku Gdańsk stanął na czele Kwartału, obejmującego także Braniewo, Chełmno , Elbląg, Królewiec i Toruń oraz przez jakiś czas utrzymywał Kantor w Kownie.
Miasto brało również udział w wojnach prowadzonych w interesie Hanzy. Gdańskie okręty walnie przyczyniły się do zwycięstwa nad Anglią w 1473 r. Przy tej okazji szyper Paweł Beneke zdobył dla Gdańska obraz Hansa Memlinga "Sąd Ostateczny", który przez wieki przyciągał i nadal przyciąga do Gdańska turystów z całego Świata.
Członkowstwo w Związku Hanzy sprzyjało rozwojowi miasta. W 1600 roku budżet Gdańska był 35 razy większy od budżetu Krakowa.
