Jaka przyszłość czeka centra europejskich miast?

Konferencję zorganizowało stowarzyszenie Centre-Ville en Mouvement oraz Métropole du Grand Paris (związek gmin Metropolii Wielkiego Paryża) i stanowiła ważny etap europejskiej mobilizacji wokół zagadnień związanych z centrami miast. Uczestniczyli w niej wybrani przedstawiciele władz lokalnych, eksperci oraz delegacje z miast francuskich, europejskich i nie tylko. Dyskusje koncentrowały się na kluczowych wyzwaniach, przed którymi stoją dziś europejskie śródmieścia: budowaniu atrakcyjności, transformacji ekologicznej, roli kultury, zrównoważonej mobilności i logistyce miejskiej.

Konferencja zgromadziła delegatów, których łączyły wspólne cele: wymiana refleksji i dobrych praktyk oraz współpraca na rzecz wspólnej europejskiej wizji zrównoważonego i inkluzywnego śródmieścia przyszłości. Wydarzenia stanowiło przy tym pierwsze podsumowanie działalności Europejskiego Obserwatorium Centrów Miast, które rozpoczęło pracę w ubiegłym roku. Na sesji plenarnej zaprezentowano syntetyczny przegląd dotychczasowych analiz i debat prowadzonych w ramach obserwatoriów oraz zarysowano podstawy przyszłego europejskiego planu działania na rzecz centrów miast.

Źródło fotografii: @nousautresatelier. Więcej oficjalnych fotografii z sesji plenarnej pod linkiem

W czwartek, 6 listopada, odbyła się złożona z kilkunastu segmentów sesja plenarna, w trakcie którego europejscy samorządowcy oraz eksperci prezentowali doświadczenia, wizje i konkretne rozwiązania. W piątek, 7 listopada, zorganizowano wizyty terenowe, poświęcone zagadnieniom ściśle powiązanym z tematami podejmowanymi w obserwatoriach oraz w europejskim programie URBACT Cities@Heart realizowanym przez Metropolię Wielkiego Paryża. Polskim partnerem tego projektu jest Metropolia Krakowska, której przedstawicielka zaprezentowała projekty realizowane w gminie Biskupice. Poniżej obszerna relacja z całego wydarzenia z kluczowymi wnioskami strategicznymi.

Zarządzanie handlem i rewitalizacja centrów miast

Relacje między podmiotami publicznymi, przedsiębiorcami i obywatelami w kontekście handlu jako czynnika spójności i niezależności.

Wprowadzenie, kluczowe zagadnienia

Modele zarządzania

W ramach sesji omówiono niezależne i zdecentralizowane modele zarządzania dzielnicą usługową.

Francuskie programy wsparcia i finansowanie

Instytucjonalne narzędzia do stymulowania rewitalizacji oparte na dotacjach budżetowych i partnerstwie publiczno-prywatnym.

Dyskusja i wnioski strategiczne (PPP i transport)

• Kwestia PPP: W Europie PPP bywa postrzegane jako "sięganie biznesu po publiczną kasę". Władze powinny odwrócić tę narrację: prywatni inwestorzy muszą być postrzegani jako ci, którzy wspierają rewitalizację (np. miasto remontuje ulice, inwestor – pustostany), co buduje szacunek i zrozumienie. W PPP inwestor prywatny powinien ponosić większość kosztów.
• Transport a dostęp: Beznadziejna infrastruktura nikogo nie przekona. Ludzie wybierają rower (np. w Kopenhadze) nie ze względu na ekologię, ale dlatego, że jest szybki, tani i wygodny. We Francji gminy wciąż budują drogi dla rowerów tylko dla statystyk. Inwestycje w mobilność muszą celować w zwiększenie dostępu (proximité - bliskość) i możliwości realizacji potrzeb życiowych w bliskim zasięgu.
• Bank Ziemi: Metropolia Paryża powołała w 2023 bank ziemi o kapitale €25 mln (70% państwo i fundusze publiczne), oparty o państwowe i gminne zasoby i wkład banków. To strategiczne koło zamachowe dla przyszłych transformacji miejskich, które warto obserwować.
• Kultura: Inwestowanie w sztukę i kulturę w przestrzeni publicznej (np. sprowadzenie 20 obiektów artystycznych do Montrealu w ramach wspólnego projektu z Niceą stworzyło atrakcyjne trasy zwiedzania) jest potężnym narzędziem ożywiania centrów.

Mobilność, Logistyka i Dobre Praktyki w Europie

Przykłady Dobrych Praktyk (Wybór prezentacji 5-minutowych)

Od Mobilności do Logistyki – Zrównoważony Transport

Wprowadzenie: Europejski Barometr E-commerce

Strategie zarządzania dostawami w centrach miast

Kto jest ważniejszy dla przedsiębiorcy? Klient, czy dostawca? Ułatwienia dla dostaw to często utrudnienia dla mieszkańców.

Prezentacja programu URBACT

URBACT: Europejski Program Współpracy Terytorialnej dla Zrównoważonego Rozwoju. Cities@Heart to jedna z dziesiątek sieci Action Planning Networks poświęcona rewitalizacji śródmieść - tworzeniu zrównoważonych centrów miast. 

Wykład Carlosa Moreno – Koncepcja Miasta 15-minutowego

Prof. Carlos Moreno (matematyk, urbanista, informatyk, dyrektor naukowy Katedry ETI, Sorbonne, doradca międzynarodowy).

Europa jutra – społeczeństwo zrównoważonej bliskości i chrono-urbanizm.

Założenia ideologiczne i definicje

Wykluczenie i nierówności społeczne

• Mieszkalnictwo: Dom, z którego wszędzie jest daleko, jest "nieludzką koncepcją". Mieszkanie to kwestia godności, bezpieczeństwa i zdrowia.
• Podwójne ofiary: Ludzie, których nie stać na zamieszkanie bliżej centrum otrzymują od społeczeństwa niewiele i "płacą" za to wielogodzinnymi dojazdami.
• Usługi wykluczające: Miasta obecnie nierównomiernie zapewniają potrzeby (zależne od wieku i zajęcia), co generuje konieczność dojazdów lub zdania się na pomoc innych.

Studium przypadku i potencjał transformacji

Wyzwanie handlu i bliskości

• Konkurencja: Lokalny handel, po dekadach walki z podmiejskimi centrami handlowymi, został "dobity" przez handel internetowy, który bezlitośnie wykorzystuje przewagę i narzędzia kontroli (niesprawiedliwa konkurencja).
• Pustostany: Ewolucja handlu prowadzi do wzrostu liczby pustostanów. Pytanie strategiczne brzmi: jak je zagospodarować i zintegrować z miastem? (Handel nowego typu, kultura, usługi społeczne).

Przestrzenie publiczne – inkluzywność i jakość życia

Sesja poświęcona działaniom mającym na celu zmianę przestrzeni publicznej, zazielenienie i usługi, które zwiększą atrakcyjność oraz poprawią jakość życia w centrach miast.

Strategie rewitalizacji demograficznej i społecznej

Przestrzeń publiczna wolna od konsumpcji i pośpiechu

Wnioski strategiczne

• Inkluzywność i Młodzi: Klucz do ożywienia centrów to aktywna polityka mieszkaniowa (Celje, Fuenlabrada) lokująca młode osoby i rodziny w śródmieściu, często poprzez innowacyjne międzypokoleniowe wymiany lokali z wykorzystaniem zasobów komunalnych.
• Wartość niekomercyjna: Procesy partycypacyjne (Freising) potwierdzają ogromną potrzebę "neutralnych" przestrzeni publicznych – dostępnych do relaksu i spotkań bez wymogu zakupu.
• Planowanie i Tempo: Wyzwania współczesności to przede wszystkim walka z "tyranią pośpiechu" i komercjalizacją, co wymaga świadomej polityki urbanistycznej i zarządzania czasem miejskim.

Od badań do eksperymentów – Centra Miast Przyszłości

Przykłady Dobrych Praktyk (wybór prezentacji 5-minutowych)

Kultura i dziedzictwo – duch centrów miast

Kontekst: Sesja poświęcona roli kultury i dziedzictwa jako nośników tożsamości, atrakcyjności i dynamiki miast. Przedstawienie inicjatyw, w których programowanie kulturalne zwiększa atrakcyjność regionów.

Kultura jako element tożsamości i spójności

Dziedzictwo i tożsamość: innowacje i tradycja

Podsumowanie sesji plenarnej

Tożsamość i Marketing: Kultura i dziedzictwo (w tym dziedzictwo niematerialne, jak tradycje kulinarne czy muzyczne) są najsilniejszymi narzędziami marketingu terytorialnego.

Inkubatory Kreatywności: Dawne tereny poprzemysłowe stanowią idealne i naturalne lokalizacje dla nowych centrów kulturalno-kreatywnych, zanim zostaną zrewitalizowane na funkcje mieszkaniowe i komercyjne.

Bezpłatność jako Inwestycja: Masowe, bezpłatne wydarzenia w przestrzeni publicznej są bezpośrednią inwestycją, która generuje zwiększony ruch pieszy i zysk dla lokalnej gastronomii i handlu (efekt "przyciągania").

Wspólnotowość: Programy kulturalne powinny aktywnie budować poczucie wspólnoty i edukować.

Wizyta studyjna: implementacja strategii rewitalizacyjnych

Praktyczną ilustracją tez omawianych na konferencji były wizyty studyjne. Niestety można było skorzystać tylko z jednej wizyty ograniczonej do jednej lokalizacji. Poniżej skrócona analiza rewitalizacji Charenton-le-Pont zrealizowana w ramach programu Centres-Villes Vivants.

Kompleksowa Strategia Interwencji

Rewitalizacja historycznego centrum miasta Charenton-le-Pont, dawnego portu u styku Sekwany i Marny, w połowie XX wieku oddzielonego od rzeki i Paryża przez infrastrukturę drogową i kolejową, opierała się na działaniach w kilku wymiarach:

• Zarządzanie nieruchomościami i handlem: Gmina określiła parametry ulicy handlowej, wytypowała lokalizacje działań i stworzyła markę handlową "Boutiques Locales" (sklepy miejscowe). Kluczowe było wspieranie branż typowych (dla miasta, regionu), specjalistycznych i artystycznych i eliminacja funkcji "niepożądanych", nie mających potencjału ożywienia ulic (np. salon masażu) poprzez wymawianie obowiązujących umów. Miasto pośredniczyło także w zawieraniu umów najmu między podmiotami prywatnymi. Tak było w przypadku lokalnej tradycyjnej piekarni "Maison Chopin", która szukała dla siebie większego lokalu na terenie centrum. Ten zakład przygotował poczęstunek dla gości wizyty studyjnej.
• Dynamiczne partnerstwo: Zastosowano innowacyjne mechanizmy finansowe, takie jak dynamiczny czynsz w księgarni "La vie immédiate", gdzie subwencja maleje wraz ze wzrostem zysku. W ten sposób wsparcie publiczne służy inkubacji, a nie stałemu dotowaniu. Podobnie uregulowano koszty zabiegów medycznych w prywatnej klinice, która zajęła pomieszczenia dawnej szkoły, dla której miasto szukało najemcy w ramach specjalnego konkursu ofert. 
• Przestrzeń piesza: Główne ulice poddano interwencjom placemakingowym: na Rue de Paris zwężono jezdnię i wprowadzono dekoracje nawiązujące do "ludzkiej skali" małego miasteczka. Na Avenue Jean Jaurès wprowadzono malunki artystyczne na jezdniach, uspokajające ruch i tworzące nieformalne place spotkań w okresach wyłączenia ruchu samochodowego. Jeden z przedsiębiorców, właściciel sklepu z zabawkami "Les doigts dans le nez" sam zaproponował stworzenie bezpiecznego i atrakcyjnego parkingu rowerowego dla dzieci.

Funkcje Społeczne i Wielofunkcyjność

Wizyty w lokalach pokazały, że współczesny handel lokalny ewoluuje w kierunku usługi socjalnej i wspólnotowej:

• Kawiarnia "Mon Biscuit" jest postrzegana jako usługa socjalna. Właścicielka deklaruje, że kawiarnia to nie jest sprzedaż produktów. W centrum miasta właściwie nie ma kawiarni, co jest zupełnie niefrancuskie. Ta funkcjonuje. Przez cały dzień jest pełna. Usługa socjalna manifestuje się też przez social media. W dzisiejszych czasach trzeba dbać o klienta nawet jak już wyjdzie, żeby jeszcze wrócił.
• Księgarnia "La vie immédiate" zajęła dawny lokal pomocy społecznej, oferując w zamian własny program społeczny.

  Dział nowości i polecanych lektur jest wyposażony w indywidualnie przygotowane opisy książek. Dzięki temu każdy może skorzystać z porady właściciela i wybrać coś dla siebie. Odbywają się dyskusje, wieczory poezji i czytanie dla dzieci. Sklep odwiedzają literaci, aktorzy i amatorzy – pasjonaci, którzy angażują się w życie lokalu.

• Bio-sklep "Mémé Greeny" jest jednocześnie bufetem oferującym posiłki przygotowywane z produktów o krótkiej przydatności do spożycia w formule zero-waste oraz prowadzi rodzinny kącik artystyczny, gdzie można rozwijać wspólne zainteresowania pod okiem doświadczonych twórców lub zaprezentować coś swojego. Sklep sprzedaje lokalne, w tym tradycyjne produkty żywnościowe, dbając przy tym o możliwie krótkie łańcuchy dostaw.

• Zwieńczeniem tej idei jest zadaszone targowisko z centralnym wspólnym food-courtem. To miejsce, gdzie produkty zakupione na stoiskach można wspólnie skonsumować – celowo kreowane jako przestrzeń wspólnotowości (convivialité) i główny powód, dla którego mieszkańcy odwiedzają centrum. Podobny cel przyświeca dorocznym jarmarkom świątecznym, na których wystawiają się przede wszystkim lokalni przedsiębiorcy.

CHARENTON - prezentacja projektu (2.14 MB, pdf)

Paryż jako laboratorium urbanistyczne

Przyszłość centrów miast europejskich opiera się na strategii, która integruje zarządzanie nieruchomościami niskoemisyjną logistykę oraz inwestycje w kulturę i jakość przestrzeni publicznej. Kluczowym wskaźnikiem sukcesu nie jest już PKB, lecz powrót do idei wspólnoty i odzyskanie czasu mieszkańców, co zamyka się w koncepcji aktywnie i celowo tworzonej bliskości. Polityka mer Paryża Anne Hidalgo jest silnie inspirowana ideą miasta 15-minutowego Carlosa Moreno. Interwencje, które niektórym wydają się wciąż zbyt radykalne autentycznie pozwoliły miastu odzyskać nie tylko przestrzeń, ale i czas trwoniony na dojazdach. 

Większość tematów, uwag, propozycji rozwiązań, które padały w prezentacjach i dyskusjach w ramach konferencji znalazły już swoje zastosowanie w Paryżu i są mocno widoczne w krajobrazie miejskim. Post-COVID-owy Paryż to zupełnie inne miasto od tego, które pamięta ktoś, kto odwiedził je powiedzmy dekadę temu. Idea miasta 15-minutowego w zakresie komunikacji oraz flagowy projekt Hidalgo, czyli de-koncentracja władzy w zakresie politycznym właściwie zostały już wdrożone. Jak sie okazuje, nie trzeba debatować nad tym latami. Kosztowną inwestycyjnie i utrzymaniowo strategię mobilnościową, której stolica Francji zawdzięczała wieczne korki, problemy z parkowaniem i hałas z dróg szybkiego ruchu prowadzonych brzegiem Sekwany odwrócono o 180 stopni niemal z dnia na dzień. Nie obyło się oczywiście bez protestów, które włączyły się w szerszy nurt oporu wobec europejskiej polityki klimatycznej, jednak wydaje się, że po kilku latach od wprowadzenia w życie hasła Réinventer Paris, czyli odkrycia, a właściwie wymyślenia miasta na nowo, patrząc na paryskie ulice trudno dyskutować z trafnością podjętych decyzji.

Najważniejszą lekcją, jaką możemy wyciągnąć z kryzysu związanego z koronawirusem, jest to, że nie możemy odkładać na bok celów transformacji ekologicznej. Są one ze sobą ściśle powiązane i pozwolą nam uzyskać jeszcze większą odporność na kryzys.

Jak się okazuje najlepszym sposobem na zatłoczone i śmierdzące spalinami ulice jest kolejno, w zależności od lokalizacji: uspokojenie ruchu, wprowadzenie ruchu jednokierunkowego, zwężenie by pomieścić pasy komunikacji miejskiej i rowerzystów oraz szersze chodniki, wreszcie zupełne zamknięcie dla indywidualnego ruchu samochodowego. Najprostszym, a zarazem najskuteczniejszym sposobem eliminacji problemu parkowania jest natomiast zupełna eliminacja parkingów. Przy znacznej części głównych ulic szeroko pojętego śródmieścia nie ma już w ogóle miejsc postojowych, wyjąwszy specjalne zatoki dla dostaw i taksówek i przystanki autobusowe. Boczne ulice niemal bez wyjątku są strefami zamieszkania z miejscami postojowymi zarezerwowanymi wyłącznie dla samochodów mieszkańców oraz dla jednośladów. Parkingi rowerowe zajmują niekiedy całe pasy ruchu, bądź są stosowane jako zabezpieczenie przed ścinaniem zwężeń przed skrzyżowaniami.

Tymczasem paryżanie pedałują. Przemieszczają siebie, dzieci, towary, pocztę. Nie jest to jeszcze poziom Niderlandów, ale jeżeli ktoś przegapił zmiany ostatnich lat, czeka go potężny szok. W szczycie komunikacyjnym rowerzyści stanowią widoczną i wyraźną większość przemieszczających się po ulicach. Korzystają oczywiście z infrastruktury stworzonej początkowo w ramach testu z użyciem farby, gdy w 2020 wprowadzono słynne już 50 km pandemicznych dróg rowerowych. Od tego czasu ich długość potroiła się i do końca przyszłego roku zbliży się do 180 km. Włączając w to ulice o uspokojonym ruchu i setki tysięcy zaplanowanych parkingów dla jednośladów stworzy to sieć komunikacyjną porównywalną z miastami holenderskimi.

Z drugiej strony miasto się zazielenia. W ramach Réinventer Paris nie tylko sadzi się drzewa i odbrukowuje nagrzewające się kamienne place. To także szerokie zmiany planistyczne w ramach paryskiego planu bio-klimatycznego i różnorodne działania o charakterze gospodarczym i społecznym, w ramach inicjatyw rolniczych i ogrodniczych opartych na zasadach gospodarki o obiegu zamkniętym tworzone we współpracy z przedsiębiorcami, naukowcami i NGOs. Ważną rolę maja odegrać w tym planie szkoły, które tworzą sieć zielonych oaz dla najbliższego sąsiedztwa. Tereny szkół są otwarte przez cały tydzień, dając miejsce do odpoczynku i zabawy. Prowadzą do nich bezpieczne dla dzieci, wyłączone z ruchu, słynne już paryskie ulice szkolne, których wprowadzenie przy okazji wyeliminowało jedną z ważniejszych przyczyn porannych korków i konfliktów drogowych, czyli podwożenie uczniów przez rodziców pod same drzwi.

Myślenie o zmianach planistycznych pociąga za sobą także zmiany funkcjonalne. Miasto współpracuje z sektorem nieruchomości w celu przekształcenia 350 000 m2 powierzchni biurowej w mieszkania. Jednocześnie, od początku urzędowania Anny Hidalgo, w ramach rozmaitych programów podniesiono udział mieszkalnictwa społecznego z 10% do 23%. Oznacza to dostęp do przystępnych cenowo mieszkań dla 600 000 ludzi, których odtąd nareszcie stać na życie w Paryżu.

Jeśli Paryż byłby miastem wyłącznie dla najbogatszych, którzy mogą sobie pozwolić na prywatne usługi i prywatne mieszkania, to na czym polegałaby jego atrakcyjność?

Można powiedzieć, że swoistą manifestacją nowego podejścia jest trzecie już wcielenie paryskich Hal Centralnych – jednego z najczęściej odwiedzanych domów handlowych post-COVID-owej Francji. Wyburzone w 2011 klasyczne centrum handlowe, ikoniczne dla estetyki europejskiego postmodernizmu zastąpił obiekt, który właściwie nie ma fasady, Organiczne, krzywolinijne pawilony boczne podpierają falujący baldachim niejako rozpuszczający się z jednej strony w zieleni parkowej, a z drugiej w gęstej tkance miejskiej.

Wnętrze jest właściwie zadaszonym placem miejskim otwierającym się perspektywicznie na siatkę ulic śródmiejskiej zabudowy. Plac jest otwarty, nie ma ścian, bramek, ochrony. Jest przestrzenią zewnętrzną, co dodatkowo podkreślają ażurowe łupiny baldachimu. Wchodzący do niego nie odczuwa przymusu zakupu. Może przejść całą strukturę nie zaglądając do sklepów, wyjść na ulicę, zejść do metra, a jeśli zechce, biegać, tańczyć, lub po prostu stanąć na rozległym placu i np. przeczekać niepogodę. W zasięgu wzroku nie ma samochodów, parkingu, rampy dla dostaw.

To prywatny obiekt oferujący miastu przestrzeń publiczną, kontrastujący z polskimi rozwiązaniami, w których to wielkopowierzchniowy dom handlowy tylko udaje część miasta, w rzeczywistości na nim pasożytując. Zawłaszcza, grodzi, zamyka na noc, komercjalizuje wspólną przestrzeń, obciążając przyległe ulice zwiększonym ruchem i presją związaną z parkowaniem, bezlitośnie konkuruje z tradycyjnymi sklepami. Na ogół dominuje przy tym skalą, formą i komunikatami reklamowymi. Pomijając dekoracje w witrynach, Nowe Forum des Halles całkowicie pozbawione jest reklam zewnętrznych. Nic nie konkuruje z architekturą, której przekaz jest o wiele bardziej uniwersalny niż komunikat o tym, że w tym budynku prowadzony jest handel. To zaproszenie do otwartego wnętrza, z którego możesz bezpiecznie wyjść, kiedy zechcesz. To zaproszenie do niezobowiązującego spotkania, które możesz zakończyć nie podejmując żadnej decyzji. Możesz udawać, że idziesz tylko do parku. Albo nawet nie udawać.  

Forum des Halles - fotografia ze strony inwestora

_{tekst i ilustracje Wojciech Chmielewski}