Wielu młodych ludzi przechodziło tu szkolenie wojskowe, choć formalnie stawali się tylko funkcjonariuszami gdańskiej Policji Ochronnej, czyli Schutzpolizei. Jeden z raportów polskiego wywiadu w Gdańsku donosił we wrześniu 1925 roku: „Schutzpolizei w dalszym ciągu posiada »szkołę policyjną« we Wrzeszczu, w której szkoleni są rzekomo do służby policyjnej kandydaci ochotnicy. Szkolenie to niewiele się różni od zwykłego szkolenia wojskowego, włącznie do ćwiczeń polowych. Szkoła policyjna liczy około 150 uczniów, którzy w ciągu pół roku otrzymują kompletne wyszkolenie wojskowe, których wobec stale zapełnionych etatów Schupo można z powodzeniem przyrównać do »Zeitfreiwillige« [ochotników odbywających czasowo służbę – przyp. J.D.] przy Reichswehrze”.
Dwa lata później, w jednym z felietonów w polskiej gazecie wydawanej w Wolnym Mieście wprost można było przeczytać zarzut, że „wielu absolwentów tutejszej szkoły policyjnej dostarcza bardzo pożądanego kontyngentu dla niemieckiej Reichswehry”. Także i główny organ socjaldemokracji gdańskiej, czyli „Danziger Volksstimme”, niejednokrotnie zwracał uwagę na działalność gdańskiej szkoły policyjnej. Z kolei konserwatywno-niemiecki dziennik „Danziger Allgemeine Zeitung” podkreślał, że jest to przede wszystkim kuźnia przyszłych kadr miejscowej policji.
Czym więc była ta kontrowersyjna placówka, której do tej pory tak niewiele miejsca poświęcono w historiografii Gdańska?
Geneza
Szkoła Policji Wolnego Miasta Gdańska (Polizeischule der Freien Stadt Danzig) powstała w 1921 roku. Formalnie rzecz biorąc, chodziło o to, by przez specjalistyczne szkolenia uzupełniać kadry do nowo powołanej formacji policyjnej, czyli Policji Ochronnej (Schutzpolizei). Należy przypomnieć, że wydarzenia z lat 1919-1921 wymusiły daleko idące zmiany w strukturze aparatu policyjnego w Gdańsku i jego okolicy. W największym uproszczeniu: obok funkcjonującej „niebieskiej policji” (Blaue Polizei) już latem 1919 roku rozpoczęto budowę nowej formacji, która zyskała nazwę Straży Bezpieczeństwa (Sicherheitswehr). Jej zalążkiem była grupa 320 byłych żołnierzy, a powołanie tej formacji było związane z zapowiedzią likwidacji garnizonu gdańskiego, co ostatecznie nastąpiło w lutym 1920 roku. Już miesiąc wcześniej, z początkiem stycznia, Straży Bezpieczeństwa powierzono formalnie zadanie ochrony osób i mienia na terenie Gdańska.
W lipcu 1920 roku na bazie tej straży utworzono Policję Bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei). Była to w istocie jednostka wojskowa – osadzona w koszarach – złożona niemal wyłącznie z byłych żołnierzy, dysponująca zresztą bronią maszynową, moździerzami, miotaczami ognia i samolotami. Po proklamowaniu Wolnego Miasta Policję Bezpieczeństwa formalnie rozbrojono – część wyposażenia przejął specjalny oddział Wojska Polskiego, który w celu wykonania tego zadania na krótko został skoszarowany na Górze Gradowej pod koniec listopada 1920 roku. Jednak nie całe wyposażenie wojskowe zostało oddane przez policję – część została ukryta, między innymi na terenie koszar i dawnych fortyfikacji, które przejęła w zarząd administracja gdańska. Ostatecznie, na początku marca 1921 roku utworzono nową Policję Ochronną (Schutzpolizei), która wzięła na siebie całą odpowiedzialność za utrzymanie porządku w Wolnym Mieście, przejmując, między innymi, także służbę w komisariatach. Samo dowództwo Policji Bezpieczeństwa rozwiązano miesiąc później. W latach 1919-1922 znacząco wzrastała liczba funkcjonariuszy nowych formacji: we wrześniu 1919 roku w Straży Bezpieczeństwa było ich 320, latem 1920 roku w Policji Bezpieczeństwa – 782, w marcu 1921 roku w Policji Ochronnej – 913, a w 1922 roku już 1237.
Siedziba przy Heeresanger 7
Początkowo szkoła zajęła jeden z budynków w kompleksie koszar w Strzyży Górnej. Niewiele wiadomo o pierwszym okresie działalności placówki. Faktem jest, że ostatecznie (tj. w listopadzie 1923 roku) została ona przeniesiona do nowej siedziby przy Heersanger 7 (dzisiaj aleja Legionów). Na szkołę przeznaczono gmach koszarowy, którego budowę ukończono w 1913 roku, a który pierwotnie przeznaczony był dla dwóch kompanii 5. Batalionu Telegrafistów. Po demilitaryzacji Wolnego Miasta cały kompleks służył początkowo jako mieszkania, a w 1921 roku został podzielony między Polskę i Gdańsk. W gmachu przypisanym do Heeresanger 11 strona polska urządziła polski dom akademicki, w dawnej ujeżdżalni kościół pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa i Męczennika, a na przyległym terenie i innych, przekazanych obiektach – boisko sportowe („Gedanii”) i mieszkania.
W charakterystycznej wieży (pierwotnie dla radiowców wojskowych) pod adresem Heeresanger 9 władze gdańskie otworzyły Obserwatorium Państwowe. Po sąsiedzku zaś, w gmachu przypisanym do Heeresanger 7, opisywaną szkołę policyjną. W budynku tym szkoła funkcjonowała przez prawie dziesięć lat. Zmiana przeznaczenia budynku spowodowała, że konieczne było przeprowadzenie prac remontowych i adaptacyjnych. W latach 1925-1926 na podwórzu wzniesiono nowy budynek krytej hali gimnastycznej. W samym gmachu powstały nie tylko pokoje mieszkalne dla kadry instruktorskiej i wieloosobowe sale dla adeptów (na czas nauki kandydaci na policjantów byli skoszarowani), ale także magazyny (w tym zbrojownia), stołówka z kuchnią, czytelnia i wartownia. Warto dodać, że nieco później, w 1926 roku, w tym samym budynku otwarto posterunek V komisariatu policyjnego, który w 1929 roku został przekształcony w nowy, samodzielny VIII komisariat. W latach trzydziestych w gmachu ulokowano także dzielnicowe filie: gdańskiego Urzędu Pracy (1931), Gdańskiego Związku Ochrony Przeciwlotniczej (1934) czy nazistowskiego Związku Dziewcząt Niemieckich (1936).
Szkolenie
Kandydatem na funkcjonariusza Policji Ochronnej mógł być tylko mężczyzna w wieku 20-22 lata, legitymujący się obywatelstwem Wolnego Miasta i mierzący nie mniej, niż 168 centymetrów wzrostu. Przyszli policjanci musieli wykazać się, co jest oczywiste, dobrym stanem zdrowia i sprawnością fizyczną. Na egzaminach pisemnych oraz ustnych sprawdzano ogólną znajomość języka niemieckiego, jak i arytmetyki. Kandydaci poddawani byli także badaniom psychologicznym. Ci, którzy chcieli zostać oficerami, musieli przedstawić świadectwo maturalne.
Na jednym kursie naukę pobierało około stu pięćdziesięciu osób. Szkolenie zasadniczo trwało rok (przywołany polski meldunek na początku artykułu był pod tym względem nieprecyzyjny) i kończyło się państwowym egzaminem, co następnie pozwalało podjąć służbę w szeregach Policji Ochronnej. Poza typowymi przedmiotami związanymi z pracą policjanta, kurs obejmował także elementy typowe dla podstawowego szkolenia wojskowego. Kandydaci na policjantów regularnie odbywali wspólne ćwiczenia z paramilitarną organizacją, formalnie będącą rezerwą Policji Ochronnej, czyli Strażą Obywatelską (Einwohnerwehr), a raz w miesiącu także ze skoszarowanymi oddziałami policyjnymi. Organizowano także manewry na terenach podmiejskich. Odbywający szkolenia mieli także do dyspozycji zespół dawnych, garnizonowych strzelnic na Zaspie, który w okresie międzywojennym pozostawał w gestii Schutzpolizei. Należy jeszcze dodać, że w gmachu przy Heeresanger 7 funkcjonowała też Szkoła dla Funkcjonariuszy Policji (Polizeibeamtenschule). Przeprowadzano w niej kursy dla tych policjantów, którzy po dziesięciu latach służby mieli być przeniesieni na inne stanowisko w administracji Wolnego Miasta (co gwarantowała im specjalna ustawa o policji).
Dyrektorzy
Kadrę instruktorską stanowili niemal wyłącznie byli oficerowie wojskowi, w tym także byli wykładowcy z pruskiej Szkoły Wojennej (Kriegsschule) w Gdańsku, która w okresie wilhelmińskim mieściła się przy dzisiejszej ulicy 3 Maja. Dawnym oficerem i wykładowcą w szkole wojskowej był choćby pierwszy dyrektor – major Erich Schwahn (1877-?). Pochodził z Wielkiej Wsi pod Bydgoszczą. W wojsku pruskim pełnił służbę nieprzerwanie od 1897 roku przez kolejne dwadzieścia dwa lata (wykładowcą w Szkole Wojennej był od 1913 roku). W latach Wielkiej Wojny służył na froncie. W sierpniu 1919 roku został funkcjonariuszem formacji policyjnych w Gdańsku – najpierw Straży, następnie Policji Bezpieczeństwa, ostatecznie zaś Policji Ochronnej. Schwahn, który służbę w Schutzpolizei zakończył ostatecznie w randze pułkownika, kierował szkołą do 1931 roku. Następnie opuścił Gdańsk, karierę kontynuował w Berlinie. W listopadzie 1934 roku wstąpił do SS, a trzy lata później do NSDAP. Był oficerem w Sztabie Reichsführera-SS Heinricha Himmlera, Głównym Urzędzie SS i Głównym Urzędzie Kadr SS. W 1944 roku dowodził (jako SS-Standartenführer) 80. Chorągwią Powszechnej-SS w miejscowości Grossbeeren pod Berlinem. Jego dalsze losy nie są znane.
Następcą Schwahna na stanowisku dyrektora gdańskiej szkoły policyjnej był major (od 1932 roku pułkownik) Arno Jahr (1890-1943). Podobnie jak poprzednik był zawodowym żołnierzem jeszcze przed wybuchem I wojny światowej. W szeregi policji gdańskiej trafił w 1921 roku. W 1935 roku podjął służbę w Wehrmachcie, pełnił szereg funkcji kierowniczych. Dowodził między innymi 387. Dywizją Piechoty. Ostatecznie doszedł do rangi generała broni (Generalleutnant), powierzono mu także dowództwo nad całym XXIV Korpusem Pancernym. Zginął na froncie wschodnim w styczniu 1943 roku.
Likwidacja szkoły
Szkołę policyjną zamknięto 1 października 1933 roku. Powodem tej decyzji było powołanie zupełnie nowej, skoszarowanej Policji Krajowej (Landespolizei). Formacja została ulokowana w koszarach policyjnych w Strzyży Górnej, co umożliwiało prowadzenie – już niemal jawnie – intensywnego szkolenia wojskowego.
Utworzenie (pierwszej chronologicznie) Landespolizei z kilku powodów stanowi ważną cezurę w procesie remilitaryzacji Wolnego Miasta. Po pierwsze, formacja ta została kadrowo całkowicie oparta na członkach miejscowych struktur Powszechnej SS. Po drugie, była bezpośrednio podporządkowana senatorowi ds. wewnętrznych, a nie Prezydium Policji, co dawało NSDAP niemal nieograniczoną nad nią kontrolę. Partia nazistowska, co należy przypomnieć, rządziła już wówczas w Gdańsku od kilku miesięcy, po wyborach wygranych w maju 1933 roku. Po trzecie, Policja Krajowa stanowiła odwody Policji Ochronnej, pozostając w ciągłej gotowości do wkroczenia do akcji, jeśli wymagałaby tego sytuacja. Ponieważ nie było jednoznacznie sprecyzowane, jakie konkretnie warunki powinny zostać spełnione, aby użyć skoszarowanych, wyszkolonych i uzbrojonych na wzór wojskowy oddziałów, władze hitlerowskie miały dużą swobodę decyzji, co prowadziło do nadużyć. Wreszcie o prawdziwym charakterze Policji Krajowej świadczy fakt, że już w 1934 roku wzbogaciła się o pododdział saperów.
***
W 1935 roku, między innymi w związku ze stanem stosunków polsko-gdańskich, Policja Krajowa została rozwiązana. 30 października tego roku Arthur Greiser jako prezydent Senatu odebrał pożegnalną paradę Landespolizei, podczas której padły prorocze słowa o jej rychłym powrocie (druga chronologicznie Policja Krajowa została utworzona w przededniu wybuchu II wojny światowej). Część członków rozwiązanej formacji koszarowej przeniesiono do Schutzpolizei, część zwolniono, a jeszcze innych przerzucono potajemnie do Prus Wschodnich, gdzie zostali przekazani do oddziałów wojskowych.
Skutkiem ubocznym tych działań było jednak wznowienie działalności zamkniętej wcześniej szkoły policyjnej, która miała teraz szkolić w jednym cyklu tylko stu kandydatów do policji. Niestety, o ostatnim okresie funkcjonowania placówki (tj. latach 1935-1939) wiadomo równie mało, co o jej początkach. W istocie do dziś nie jest pewne, kiedy dokładnie została po raz drugi (tym razem definitywnie) zlikwidowana. Nastąpiło to jednak nie później, niż latem 1939 roku.
Po wybuchu II wojny światowej gmach dawnej szkoły policyjnej zaczął być użytkowany przez Wehrmacht, a po 1945 roku przez Ludowe Wojsko Polskie (do 1956). W 1958 roku, po przeprowadzeniu prac remontowych, do gmachu przy ówczesnej ulicy Feliksa Dzierżyńskiego przeniesiono Zasadniczą Szkołę Gospodarczą. Po wielu zmianach (tak nazwy, jak i struktury) w budynku, w którym w okresie międzywojennym funkcjonowała szkoła policyjna, mieści się Zespół Szkół Gastronomiczno-Hotelarskich.
Jan Daniluk
Pierwodruk: „30 Dni” 4-5/2018
