Rury nadburmistrza Leopolda von Wintera

Leopold znaczy – z odważnych

Był 23 stycznia roku 1823. Podobno piękny śnieg padał tamtego dnia w nadwiślańskim Świeciu, nazywającym się wówczas Schwetz. Tego właśnie dnia, w domu ewangelickiego superintendenta von Wintera przyszedł na świat chłopiec, który w przyszłości miał zo­stać nadburmistrzem Gdańska. Dziecku nadano imię Leopold, co w języku starogermańskim znaczyło „odważny lud”.

Thomas von Winter: jestem dumny z mojego prapradziadka Leopolda. ROZMOWA

Leopold wzorowo ukończył gimnazjum w Bydgoszczy, a następnie studia prawa handlowego i ekonomii w Berlinie. Jego szczęśli­wa gwiazda świeciła mocnym blaskiem.

Leopold von Winter

Fot. Zbiory BG PAN

Koszmar i idylla

Gdańsk, niedawny klejnot miast hanzeatyckich, do roku 1815 szczycący się ustro­jem Wolnego Miasta pod liberalnym protek­toratem francuskim, miał daleko za sobą la­ta świetności. Zepchnięty do roli prowincjo­nalnego miasta pruskiego, nadto wycieńczony kolejnymi epidemiami, przedstawiał przygnębiający widok. Wąskie ulice zalegały nieczystości (nie tylko kuchenne) wyrzucane wprost z do­mów. Usuwano je stamtąd dwa razy w tygo­dniu. Wszędzie unosił się fetor z ulicznych rynsztoków i dołów kloacznych. Wiele ka­mienic sprawiało wrażenie wymarłych. Ruch w porcie był zaledwie mizerny. Noca­mi zaś na nieoświetlonych ulicach grasowa­ły szajki opryszków.

Kto miał pieniądze, uciekał z miasta na drogie, ale zdrowsze i bezpieczne przedmieścia. Dla bogatych gdańszczan takim miej­scem ucieczki był między innymi Langfuhr (Wrzeszcz). Najbogatsi wznosili pałacyki w otulonej leśnymi wzgórzami Jaśkowej Dolinie, środkiem której meandrami snuł się uroczy potok, spięty tu i ówdzie malowniczym mostkiem.

"Kochał to miasto". Wykład popularnonaukowy poświęcony Leopoldowi von Winterowi

Przykład Hamburga

Z zazdrością patrzyli gdańszczanie w stronę Hamburga, piękniejącego w oczach, odkąd w roku 1843 hamburczycy potrząsnęli kiesą i sprawili sobie kanalizację .Zniknęły tam śmierdzące rynsztoki, jezdnie stały się suche i czyste. Żyło się w Hamburgu wygodniej i zdrowiej. Dlacze­go w Gdańsku nie mogłoby być podobnie?

Jedno z bardziej zaniedba­nych miast pruskich

Według niezależnych opracowań Wiebego i Lathama, stan sanitarny XIX-wiecznego Gdańska przedstawiał się fatalnie. Dobrą wodę źródlaną sprzedawano z beczkowozów za drogie pieniądze, kto zaś ich nie miał, zadowalał się wodą czerpaną z miejskich studni, do których napływała siecią pokrzyżackich drewnianych rurociągów. Była to woda rzeczna, w żaden sposób nieuzdatniana. Spływała z ujęcia Wasserkunst (Kunszt Wodny), pobierającego wodę z kanału Raduni, w sąsiedztwie Bramy Wy­żynnej. W latach 1537-1577 ujęcie to posia­dało, jedną z pierwszych w Europie, pompę tłokową napędzaną kołem wodny.

Woda przemysłowa kierowana była do gdańskich warsztatów systemem koryt krytych drewnianymi dylami. Drewniane prze­wody wodociągowe łączone były metalowy­mi kołnierzami mocowanymi do rur na ćwie­ki. Doskonały w warunkach średniowiecza system zaopatrywania w wodę nie spraw­dzał się w XIX-wiecznym mieście.

Podobnie było z kanalizacją, którą stano­wił, również pokrzyżacki, niewydolny zespół rynsztoków, obsługujący ścieki miejskie ra­zem z wodą deszczową. Rynny ściekowe, osłonięte dylami, ciągnęły się skrajami chyba wszystkich ulic. Zimą okładano je nawozem, który miał je chronić przed zamarznięciem. Koryta rynsztokowe często zatykały się, tworząc rozlewiska o treści i bukiecie zapachowym, jakich analizować tu nie będziemy. Takich kałuż bywało w mieście czasem wię­cej niż miejsc suchych. Nagminnie też do­chodziło do przelewania się ścieków do piw­nic. Naturalną zlewnię miejskich nieczysto­ści stanowiła Motława, charakteryzująca się na gdańskim odcinku bardzo powolną wymiennością wody.

Zasłużony burmistrz i słynny rzeźbiarz będą mieli swoje tablice. Odsłonięcie - w lipcu 2018

Doły kloaczne kopano na wszystkich podwórzach, często w bezpośrednim sąsiedztwie studni. Wypełnionych po brzegi nikt nie opróżniał. Zasypywano je po prostu ziemią pozyskiwaną z kolejnych wykopów pod nowe wygódki. Substancja wypełniająca te przy­bytki przenikała do wód podskórnych, z któ­rymi wędrowała po całym Gdańsku, nasyca­jąc miejskie grunty nie tylko charaktery­stycznym odorem, ale i zarazkami chorób.

W takim środowisku nie mógł nie pano­wać najwyższy stopień zagrożenia epidemiologicznego. Skutkiem nękających mia­sto zaraz, aż do lat siedemdziesiątych XIX stulecia więcej było tutaj pogrzebów niż narodzin.

Architekci nowego porządku

Kiedy patrzymy na zachowaną fotografię młodego Leopolda von Wintera, mimowolnie nasuwa się skojarzenie z Napoleonem. To samo ułożenie prawej ręki z dłonią charakte­rystyczne spoczywającą za połą surduta. Niewysoki wzrost. Twarz podobnie owalna, prawie słoneczna. I czupryna niebujna. Bra­kuje mu tylko ognistości imperatora z Kor­syki. Jakkolwiek doszukiwanie się podobień­stwa von Wintera z energicznym Francuzem może uchodzić za przesadę, to jednak oby­dwaj panowie narobili dookoła siebie dużo zamieszania, każdy w swoim czasie, w innej skali i na zupełnie inny sposób.

Czy pochodzący spod Malborka inżynier budowlany Eduard F. S. Wiebe, urodzony, jak podają, w Stalewie w roku 1804, mający za sobą imponujące sukcesy jako konstruk­tor i konsultant wielu inwestycji kolejowych (między innymi węzła bydgoskiego), nie przeoriento­wał zainteresowań zawodowych na hydrotechnikę sanitarną przejęty szalejącymi epidemiami, które tylko w latach 1848-1859 pochłonęły w Prusach 170 tysięcy ofiar?

Stażyści

W lata sześćdziesiątych XIX stulecia Prusy wkroczyły z planem skanalizowania swoich największych miast, znacznie bardziej za­grożonych epidemiami niż mniejsze ośrodki. Świeżo mianowany radca Wydziału Bu­dowlanego Ministerstwa Handlu, inżynier Eduard F. S. Wiebe, wyruszył w 1860 roku na roczny staż do Paryża i Londynu, by po­znać stosowane tam rozwiązania systemów wodociągowo-kanalizacyjnych. Radcy Wie­be towarzyszyli inżynierowie Veit-Meyer i Hobrecht.

Paryż mógł zaimponować pruskim staży­stom swoją od stu lat rozbudowywaną podziemną kanalizacją. Natomiast londyńskie doświad­czenia związane z rozwojem hydrotechniki sanitarnej, sięgające XV wie­ku, doprowadziły do rozwiązań sanitarnych, które uchodziły za najnowocześniejsze w Europie.

Właśnie w Londynie od roku 1815 wodę deszczową odprowadzano nowoczesnym systemem podziemnych kanałów. Od roku zaś 1847 również i nieczystości gospodarcze można było spławiać wyłącznie specjalnie rozbudowywaną do tego celu kanalizacją ściekową. Trzecj stażyści mogli czuć się w Londynie trochę jak u siebie, wszak to ich rodak, nie­miecki technik Peter Mourice, już w roku 1582 zbudował na Tamizie nowoczesną, jak na tamte czasy, stację pomp, tłoczącą wodę do londyńskich wodociągów.

Obserwacje prezydenta berlińskiej policji

Tymczasem w Europie czasy stają się niespokojne, ale i podniecające. Chwieją się odwieczne porządki, chylą się stare monarchie. Maszyna parowa zupełnie zmie­nia myślenie o technice i Panu Bogu. Szyb­ko rozwija się przemysł. Wyrastają wielkie fortuny i rodzi się klasa niezadowolonych – proletariat. Panowie Marks i Engels tęgo dumają nad nową definicją człowieka.

Czym zajmuje się w takich czasach nie­dawny landrat powiatu Lebus koło Frank­furtu n. Odrą, blisko czterdziestoletni radca w Mini­sterstwie Spraw Wewnętrznych a zarazem komisaryczny prezydent berlińskiej policji Leopold von Winter? Na pewno czujnie się wszystkiemu przygląda.

Pasjonat

Radca Wiebe właśnie wrócił z Londynu. Przywiózł dziesiątki pomysłów dotyczących wodociągów i kanalizacji. To jego nowa pa­sja. Do kolejnictwa już nie powróci, bo i jak, skoro stolica podjęła decyzję, by według jego koncepcji stworzyć nowoczesną sieć kanali­zacyjną dla Wielkiego Berlina. Pomysł Wiebego zrealizuje James F. L. Hobrecht, który zostanie wkrótce naczelnym inżynierem od­powiedzialnym za kanalizację berlińską.

Obcy nad Motławą

8 grudnia 1862 roku Leopold von Winter, jako pierwszy niegdańszczanin, otrzymał nominację na urząd nadburmistrza Gdańska. Pracował już w tym mieście przed laty niezbyt długo jako początkujący urzędnik administracji państwowej. Cokol­wiek by mówić, był tutaj „kimś z Berlina”. Jak zostanie przyjęty? Urzędowanie rozpo­czął 6 stycznia 1863 roku.

Pochodzący z Westfalii, urodzony w 1810 roku, lekarz Albert K. L. Liévin zamieszkał w Gdańsku w roku 1836. Od 1855 roku zasia­dał w Radzie Miejskiej. Obdarzony niespo­kojnym duchem społecznika, niestrudzenie walczył o środki na poprawę stanu sanitar­nego miasta. W szkołach wygłaszał liczne pogadanki. Był oddanym przyjacielem i doradcą nadburmistrza von Wintera. Niewykluczone, iż zaprzyjaźnili się podczas pierwszego pobytu młodego urzędnika w nadmotławskim mieście.

Program dla Gdańska

Obaj panowie zdawali sobie sprawę, że w pracy na rzecz Gdańska nie można pominąć modernizacji średniowiecznego systemu wodociągowo-kanalizacyjnego. Byli bowiem pod wrażeniem odkrycia dokonanego przez angielskiego leka­rza J. Snowa w 1854 roku, który stwierdził, iż zarazki cholery najle­piej przenoszą się w wodzie. Co prawda, mówiono w świecie o gdań­skich piwach, że są tym lepsze, im na gorszej warzą je wodzie, a i słynnego „goldwassera” –„ gdańską wódkę” – też wszędzie chwalono, mimo że był palony na lichej wodzie czerpanej z publicznego ujęcia, jednak decyzja o prze­budowie sieci wodociągowo-kanalizacyjnej była nieunikniona. Aż w końcu za­padła.

Najnowocześniej w Europie

Nie wiemy, gdzie by­ły prowadzone wstęp­ne rozmowy z inżynierem Eduardem Wiebe. W Gdańsku czy w Berlinie. Również i tego nie wiemy, kto reprezentował gdańszczan. Wiadomo nato­miast, że inżynier zapalił się do gdańskiego pomysłu oraz że obie strony zgodziły się, iż warto zbudować od razu całą infrastrukturę sanitarną: drenażowe ujęcie dobrej wody wraz z nowoczesną siecią wodociągowo-kanalizacyjną. Cieków jednak nie spuszczano by do Motławy, ale daleko za miastem do nowocze­snej oczyszczalni, projektowanej gdzieś w Sączkach, między wsiami Wisłoujście i Sto­gi. Ów kompleksowy system miał obejmować nie, jak gdzie indziej, kilka czy kilkanaście ulic, ale całe miasto, skupione wówczas w ob­rębie otaczających je fortyfikacji.

Na budowę drogiej oczyszczalni rajcy długo nie chcieli się zgodzić, aż w końcu ulegli podczas burzliwej sesji, która miała miejsce 23 maja 1869 roku. Bardzo prawdopodobne, że osta­tecznie przekonała ich dyskusja, jaką wywo­łała publikacja doktora Liévina wskazujące­go ścisły związek występowania epidemii cholery ze stanem sanitarnym miasta. Za­truwana ściekami Motława stanowiła bom­bę epidemiologiczną i samobójstwem było­by dłużej to bagatelizować.

Widok ogólny przepompowni na Kępie

Fot. Zbiory BG PAN

Do dzieła

Zanim inżynier Wiebe zdążył w 1865 roku ogłosić swój projekt i kosztorys gdań­skiej kanalizacji i oczysz­czalni ścieków – „Die Reinlgung und Entwasserung der Stadt Danzig”, już wiosną roku 1863 nadburmistrz von Winter wspólnie z radcą budowlanym, niejakim Moorem, wykonali sze­reg wstępnych ekspertyz do prac projekto­wych nowego systemu wodociągowego. Ów system miał być zasilany z drenażowego ujęcia wody w oddalonym o dwadzieścia kilometrów od Gdań­ska Pręgowie. Znawcy utrzymują, że dotąd ni­gdzie nie sprowadzano wody z tak odległego ujęcia. Sprawna realizacja tego akweduktu mogłaby się okazać prawdziwym majstersztykiem sztuki inżynierskiej.

Pochodząca z Londynu firma J. & A. Aird dala się poznać w Berlinie, budując tamtejszą kanalizację według projektu Wiebego. Właściciel firmy, Joseph Aird, przyjął ofertę gdańszczan i w roku 1868 podpisał z miastem kontrakt na wykonanie ujęcia w Pręgo­wie wraz z budową magistrali dostarczającej wodę do Gdań­ska. Umowa obejmowała też wy­konawstwo sieci wodociągowej w mieście. Rozszerzenie kontraktu o budowę kanaliza­cji z przepompownią ścieków na Kępie, tworzącej dzisiaj z Ołowianką jedną wyspę na Motławie, oraz – co mia­ło być ukoronowaniem tej inwestycji – budowę oczyszczalni w Sączkach, nastąpiło wkrótce po wspo­mnianej decyzji Rady z 23 maja 1869 roku.

Miasto otwartych bram

Odkąd Gdańsk uzyskał w roku 1852 połą­czenie kolejowe z węzłem bydgoskim, a w 1853 zabłysło na jego ulicach pierwszych pięćset lamp gazowych, stał się miastem częściej odwiedzanym i bezpieczniejszym. Za­awansowana była budowa połączenia kolejowego ze Szczecinem. Uruchomienie miało nastąpić w 1870 roku. Od roku 1865 omni­bus konny przewoził pasażerów do Sopotu i Wrzeszcza, od roku 1867 zaś można było wy­godnie dostać się koleją do Nowego Portu. Powstała też w Gdańsku pierwsza konna li­nia tramwajowa.

Europę północną ogarnęło nowe szaleń­stwo – turystyka. Do Gdańska zaczynali zaglądać nieznani dotąd goście zainteresowa­ni już nie handlem, ale walorami historycz­nymi i krajobrazowymi miasta. Pociągi przewoziły jednak nie tylko pasażerów, lecz również towary. To właśnie do ich obsługi na gdańskich uliczkach, wąskich i nie wszędzie utwardzonych, przybywało coraz więcej furmanek. Ich koła często grzęzły w błocie wzbogaconym rozmaitoś­ciami wylewającymi się z nieszczelnych rynsztoków. Być przy lada okazji ochlapa­nym taką mieszanką, nie było niczym niezwykłym.

Widoki Gdańska z ulic Garbary i Kotwiczników

Ulica Garbary przypuszczalnie od dawna była wybrukowana. Właśnie tam, w domu oznaczonym numerem piątym, mieszkał podczas pobytu w Gdańsku Leopold von Winter. Stamtąd wyruszał na swój urząd do ratusza przy ulicy Długiej lub wizytował prowadzone w mieście liczne budowy, prze­budowy i rozbudowy.

Joseph Aird jakby zapomniał maksymy „festina lente” – „spiesz się powoli”. Z biura przy ulicy Kotwiczników energicznie koordyno­wał prace firmy. Często można było go spo­tkać na rozkopanych uliczkach, doglądające­go robót kanalizacyjnych. Bacznie obserwo­wał „unerwienie” miasta, jakim stawała się sieć wodociągowa. Doglądał prac prowadzonych przy zakładaniu syfonów pod dnem Motławy i kanału na Stęp­ce. Oczyszczalnię zaś w Sączkach pan Aird szczególnie faworyzo­wał ze względu na jej prototypo­wy charakter.

Salon nowoczesnej Europy

Po dwóch latach intensywnie prowadzonych prac wykonaw­czych, poprzedzonych sześcio­letnimi przygotowaniami (nie­którzy badacze twierdzą, że przygotowania trwały prawie dziesięć lat), miasto zaczęło przypominać zdrowy orga­nizm. Miało swój wodoobieg z bijącym jak dzwon sercem przepompowni na Kępie. Sprawnie funkcjonowała kanalizacja.

16 grudnia 1871 roku to przełomowa data w dziejach Gdańska, który właśnie dołączył do elity europejskich miast, posiadających najnowocześniejsze rozwiązania sanitarne. Tego dnia ukończono wszystkie prace warunkujące rozpoczęcie podłączania po­szczególnych domów do sieci. Autorzy opracowań prawie zgodnie poda­ją, że do końca roku 1872 skanalizowano i zaopatrzono w wodę całe miasto, liczące wówczas około 3800 do­mów i prawie 100 tysię­cy mieszkańców. Dla usprawnienia walki z pożarami zamontowa­no w mieście 1100 feuerhahnów – kurów ogniowych, jak nazywa­no hydranty. Kto wie, może teraz Hamburg patrzył zazdrośniej na Gdańsk?

Oruńska świątynia wody

Pręgowskie ujęcie usytuowano na wznie­sieniu 110 metrów nad poziomem morza. Woda, spełniająca wszyst­kie wymogi sanitarne, spływała stamtąd spro­wadzonym z Anglii że­liwnym rurociągiem o średnicy 418 milimetrów. Działa do dzisiaj. Na czternastym kilo­metrze magistrali wo­dociągowej zbudowano potężny zbiornik na 5 tysięcy metrów sześciennych wody. Niestety, nie odpowiada dzisiejszym wymo­gom i od lat stoi nieczynny. Warto go odszu­kać w okolicy oruńskiego parku zajrzeć do środka, by zachwycić się niezwykłą akustyką, łukowymi sklepie­niami, interesującymi detalami architekto­nicznymi, a nade wszystko ogromną kuba­turą tego miejsca. Współcześnie używany rezerwuar z lat powojennych jest dwukrot­nie większy od wiebowskiego i usytuowany dziesięć metrów wyżej.

Duże uznanie znawców do dzi­siaj wzbudza zastosowanie orygi­nalnych zasuw na trasie magistra­li, umożliwiających sprawne odpo­wietrzanie i napowietrzanie sieci wodociągowej.

Budowa zbiornika na wzgórzu oruńskim, rok 1869

Fot. Zbiory BG PAN

Gdańskie podsystemy kanalizacyjne

Projekt kanalizacji gdańskiej opracowany przez Wiebego przy współpracy inżyniera   Veit-Meyera, w szczegółach zaś dopraco­wany przez Baldwina Lathama, przewodniczącego londyńskiego Society of Engineers, zakładał bu­dowę systemu ogólnospławnego, wspólnego dla ścieków bytowych i wód opadowych. W celu ograniczenia napływu tych ostatnich do podziemnych kanałów, zgodzono się na pozo­stawianie części ulicznych rynsztoków, które w nowej sytuacji miałyby pełnić wyłącznie rolę odwadniającą.

Projekt Wiebego dzielił lewobrzeżne Stare Miasto na pięć podsystemów kanalizacyjnych. Stare Przedmieście połączone z Głównym Miastem oraz niżej położone prawobrzeżne Dolne Miasto tworzyły dwa odrębne systemy. Wyspa Spichrzów, jako obszar prawie niezamieszkany, włączona została do sieci później.

Każdy system i podsystem zaopatrzony był we własny kanał zbiorczy o przekroju jajowym 1020/1530 milimetrów, zwany inaczej ko­lektorem, zbudowany z kamienia lub kwasoodpornej cegły klinkierowej. Kolektory zbierały ścieki spływają­ce z ulic i zabudowań systemem kamionko­wych rur kanalizacyj­nych o przekrojach 229, 305 i 381 milimetrów, i odprowa­dzały je do kolektorów głównych poprowadzo­nych wzdłuż nabrzeży Motławy i kanału na Stępce.

W okolicy ujścia Ka­nału Raduni ścieki lewo­brzeżnego Gdańska spływały poprowadzonym pod korytem Motławy syfonem wprost do przepompowni na Kępie. Zlewnia prze­pompowni miała niesto­sowane już dzisiaj wyokrąglone dno, umożliwiające łatwe wysysanie zalegających osadów. Ścieki Dolnego Miasta docierały do zlewni syfo­nem poprowadzonym pod kanałem na Stępce. W szczególnych wa­runkach XIX-wiecznego Gdańska, który charakteryzował się znikomymi różnicami wysokości, poprzecinanego wodami Motławy, Raduni i innych zbiorników, nachylenie spadku kanałów zbiorczych, gwarantujące spływanie ścieków siłą wła­snego ciężaru, mogło wynosić raptem 0,4-0,7 procenta wobec obowiązującego dzisiaj mi­nimum l procenta. Ograniczona możliwość za­głębiania kanałów pod nawierzchniami ulic spowodowała niepełne podłączenie 25 spo­śród 143 najgłębszych piwnic zarejestro­wanych przez Wiebego.

Brudne i czyste

Wody ściekowe bywają brudne i czyste. Do kana­łów zbiorczych powinny wpływać tylko ścieki czy­ste, to znaczy pozbawione stałych zanieczyszczeń, do jakich najczęściej należały: piasek, gruz, odpady ku­chenne czy części roślin. Wymóg ten był powodowa­ny troską o przepustowość minimalnie nachylonych kolektorów, mniej zaś o pompy, zdolne przetła­czać nawet najbrudniejsze ścieki.

Zanieczyszczenia przechwytywane były przez specjalnie skonstruowane osadniki, umieszczone w dnach studzienek kanali­zacyjnych, skąd kanalarze wytaszczali je wiadrami na powierzchnię.

Z Kępy na Sączki

Spacerując pośród zakątków starego Gdańska, trudno nie zauważyć na Ołowiance neoromańskiego budyneczku pierwszej przepompowni ścieków, ze strzelistym kominem dawnej kotłowni, dostarczającej parę do maszynerii poruszającej pompy tłokowe. W chwili uruchomienia pompy były zdolne wtłoczyć na dobę 10 tysięcy metrów sześciennych wody ściekowej do żeliwnego kanału ciśnieniowe­go odprowadzającego nieczystości do biologicznej oczyszczalni w Sączkach, urządzonej początkowo na 180-hektarowym obszarze nad­morskich wydm.

Wiebe proponował zaopatrywać kotłownię przepompowni w węgiel czerpany z zacumowanej przy Kępie berlinki, co byłoby tańsze od korzy­stania z transportu konnego.

Gdański prototyp

Kanał tłoczny rozgałęział się w Sączkach na sieć przewodów rozdzielczych, odprowa­dzających nieczystości do najwyższych miejsc ukształtowanych naturalnie lub sztucznie. Stamtąd ściekały betonowymi ko­rytami na poletka filtracyjne i po napełnie­niu ich do 20-30 centymetrów przesiąkały przez grunt. Przesiąkanie trwało od 3 do 6 dni, zimą zaś nawet do kilku tygodni. Odfiltrowane, spły­wały następnie rowami odwadniającymi do głównego kanału zbiorczego i zrzucane były do Martwej Wisły blisko twierdzy w Wisłoujściu.

Gdański system oczyszczania ścieków Wiebego miał w tamtym czasie charakter pionierski. Wzorowano się na nim później przy budowie oczyszczalni w Bremie (1877), Wrocławiu (1881), Berlinie (1884) i Królew­cu (1899).

Połykacze powodziowej fali

System kanalizacyjny Gdańska był przy­stosowany do tak zwanych zrzutów awaryjnych. Dokonywano ich w wypadku awarii przepompowni na Kępie lub podczas przechodzących nad miastem ulew, kiedy kanały ponad dopuszczalną miarę przepełniała deszczówka. Wyloty ujść zrzutowych, umieszczone w skarpie nabrzeża na pozio­mie Motławy, otwierały się samoczynnie, wyrzucając nieoczyszczoną wodę wprost do rzeki.

Te same wyloty zrzutowe mogły, w razie potrzeby, wchłaniać każ­dy nadmiar wo­dy pojawiający się w Motławie, który był sprawnie prze­tłaczany na od­ległe Sączki. Takie zagroże­nia powodziowe powstawały podczas wystę­powania wia­trów północ­nych i północno-wschodnich, napędzających do rzeki masy morskiej wody.

Z impetem w głąb

Małe nachylenie spadku gdańskich kana­łów wymuszało częste czyszczenie sieci kanalizacyjnej, przeciętnie co dwa, trzy tygodnie, inaczej niż w innych miastach, gdzie dokonywano tego co miesiąc lub dwa miesiące.

Projekt Wiebego przewidywał czyszcze­nie sieci metodą przepłukiwania. Wody płuczącej dostarczały w sposób naturalny go­spodarstwa domowe. Była to zużyta woda bytowa, przepłukująca na bieżąco przede wszystkim domowe piony kanalizacyjne. Dla dokonywania planowych płukań czerpano wodę z ujęcia Silberhütte (Hucisko) na kanale Raduni. Woda rzeczna z te­go ujęcia rozprowadzana była rurocią­giem do studzienek nazywanych płuczka­mi, zaopatrzonych na poziomie dna w za­mykane połączenia z jednym lub kilkoma przewodami kanałowymi.

Po nawodnieniu płuczki wystarczyło unieść szyber lub rozewrzeć wrota blokujące połączenie z wybranym kanałem, by woda wlewająca się z wielkim impe­tem do jego koryta przepłu­kała je dosyć skutecznie. Stosowano również sposób płukania kanałów ściekami specjalnie gromadzonymi w płuczkach usytuowanych na rubieżach podsystemów. Rozwiązanie takie wykorzystywano w okresach dorocz­nego odmulania dna kanału Raduni, pozbawionego na taki czas wody.

Na ogólną liczbę 320 studzie­nek kanalizacyjnych, blisko 10 procent stanowiły płuczki. Aż trzecią ich część rozmieszczono w Dolnym Mieście z powodu zastosowanego tam najmniejsze­go stopnia nachylenia spadku kanałów. Częstszych płukań wymagały kanały obsługujące największego „brudasa” tamtej dzielnicy – rzeźnię.

W Gdańsku trochę jak w Londynie

Wydzielające się w kanałach gazy to przecie wszystkim me­tan oraz w niewielkich ilościach siarkowodór z dwutlen­kiem węgla. Pierwsze dwa, nie dość, że są trucicielami, to odpowiednio zmieszane z powietrzem wybuchają. Wymuszało to stworzenie odpowiedniego systemu prze­wietrzania kanałów. Wiebe posłużył się angielskim rozwiąza­niem przewietrzników kanalizacyjnych Rawlinsona, wyposażonych w filtr węglowy przepuszczający gazy, zatrzymujący nato­miast zapachy. Bez tych filtrów zupełnie in­ne wonie wypełniałyby gdańskie uliczki. Anglikom zawdzięczamy też klozety spłukiwa­ne wodą.

Niepotrzebne nocniki

Podobno gdańscy trefnisie namawiali mieszczan, by nocą z 16 na 17 grudnia 1871 roku powyrzuca­li przez okna wszystkie nocniki, co miało stanowić wyraz ra­dości i poparcia dla cywilizacyjnego prze­łomu dokonującego się w mieście. Jed­nak ani „Danziger Zeitung”, ani inne źródła nie potwierdza­ją tej wieści.

Berlińska feta

Leopold von Winter przeszedł na eme­ryturę w 1890 roku, po dwudziestu siedmiu latach służby dla Gdańska. Kilka lat wcześniej odwiedził z delegacją gdańszczan mieszkającego w Berlinie zasłużonego inżyniera Eduarda Wiebego, obchodzącego jubileusz osiemdziesiątych urodzin. Jubilat otrzymał z rąk nadburmistrza okolicznościowy dyplom ozdobiony akware­lami przedstawiającymi zaprojektowane przezeń urządzenia. Został też uroczyście powiadomiony o przyznanym mu zaszczytnym tytule Honorowego Obywatela Miasta Gdańska.

Można przypuszczać, że nie tylko gdańszczanie odwiedzili inżyniera Wiebego w tamtym roku. Przecież po Berlinie i Gdańsku podniósł on cywilizacyjnie takie miasta, jak Frankfurt nad Menem, Wrocław, Królewiec, Bazylea i Triest. Do kanałów Bazylei zaprasza się dzisiaj wycieczki. Bazylejskie kolektory, przebudo­wane i rozbudowane, są nieporównywalnie większe od gdańskich. Można się po nich włóczyć godzinami, stąpając po całkiem wy­godnych chodnikach. Nie czuć tam żadnych smrodów. No cóż – Szwajcaria!

Rachunek zysków

Projekt i realizacja unikatowego w skali Europy systemu wodociągowo-kanalizacyjnego kosztowały Gdańsk blisko 645 tysięcy talarów. Roczna eksploatacja systemu się­gała 6 tysięcy. Było to dużo. Profity okazały się jednak nieporównywalnie wyższe od wy­datków. Żyło się zdrowiej, czyściej, wygod­niej i dłużej – był to szczególny rodzaj zy­sku, jakim gdańszczanie potrafili obracać chyba nie gorzej niż talarami.

Winterplatz

Leopold von Winter zmarł daleko od Gdańska, w swoim majątku Jeleniec, 10 lip­ca 1893 roku. Miasto upamiętniło imię nadburmistrza już cztery lata po jego śmierci, ozdabiając Targ Maślany piękną fontanną i przemianowując go na Winterplatz – plac Wintera. Po roku 1945 inni gdańszczanie da­li temu miejscu nazwę – plac Zimowy. Dzi­siaj znów jest Targiem Maślanym.

Pamiątkowa tablica

Jedenaście lat po śmierci von Wintera jeszcze raz przypomniano w Gdańsku jego zasługi. Przed kamienicą oznaczoną nume­rem piątym przy ulicy Garbary zebrało się tamtego dnia najwytworniejsze towarzy­stwo Gdańska. Wygłoszono płomienne mowy. Z ust mówców padały ciekawe fakty. Można było usłyszeć, że nadburmistrz nie tylko przyczynił się do poprawy warunków sanitarnych miasta i witalności gdańszczan, ale był ponadto współinicjatorem i ko­ordynatorem takich epokowych przedsię­wzięć, jak wybrukowanie wszystkich ulic, wyłożenie chodników kamiennymi płytami, uporządkowanie układu ciągów komunika­cyjnych, utworzenie muzeów – Miejskiego w dawnym klasztorze franciszkanów i Pro­wincjonalnego w Zielonej Bramie. Za jego kadencji rozpoczęto budowę Stoczni Schichaua, zmodernizowano port, powstała ko­munikacja omnibusowa łącząca Gdańsk z Sopotem i Wrzeszczem, założono miejską linię tramwajów konnych, wreszcie rozpoczęto parcelację Wrzeszcza pod budownic­two mieszkaniowe. W tamtym też czasie urządzono na półwyspie Westerplatte ką­pielisko z cieszącym się dobrą sławą kuror­tem. Pominąć nie można i tego, że właśnie za rządów nadburmistrza von Wintera wzniesiono w mieście dziesiątki nowych szkół.

Nie łudźmy się jednak, że szczęśliwa gwiazda pana nadburmistrza pomagała mu we wszystkich kłopotach. Wobec nieprze­jednanej postawy władz wojskowych, nie udało się rozebrać fortyfikacji szczelnie ota­czających miasto i hamujących jego nowoczesny rozwój, Nie był wreszcie von Winter nadburmistrzem bezkrytycznie akceptowanym. Nie przysporzyło mu dobrej sławy rozporządze­nie o wyburzeniu wielu zabytkowych „zawalidróg” udaremniających modernizację mia­sta. Głośna była awantura, kiedy wybu­rzano słynne przedproża, by poszerzyć ulice i wydzielić chodniki.

Po wysłuchaniu mów, zebrani na ulicy Garbary mogli uczestniczyć w odsłonięciu tablicy ufundowanej ku pamięci nadburmistrza.

Swój

Dążenie do zawłaszczenia wybitnych „niegdańszczan” zawsze było słabostką mieszkańców nadmotławskiego grodu. Było i jest. Jak tego dokonują? Nadają tytuły honoro­wych obywateli miasta. Leopolda von Wintera też zawłaszczyli, 10 lipca 1890 roku. Przestał być „kimś z Berlina”.

Tadeusz T. Głuszko

Pierwodruk: „30 Dni” 2/1999