„Autorka – pisze we wstępnej nocie profesor Marcin Kaleciński – ukazała portrety gdańszczan z wielu perspektyw: tej najbardziej oczywistej, formalno-stylowej i ikonograficznej, odczytującej kody alegoryczne, ale i tych zarysowanych szeroko, filozoficzno-religijnie, socjologicznie i antropologicznie. W swojej książce odwołuje się do wiedzy z zakresu psychologii społecznej, by poprzez analizę gestu, mimiki i ubioru odczytywać portrety jako medium komunikacji międzyludzkiej. Właściwe, gdańskie rozważania autorka poprzedza erudycyjnym i wielce pouczającym wstępem teoretyczno-metodologicznym. Aleksandra Jaśniewicz, odwołując się do bogatych źródeł, określa nadto miejsce portretu w hierarchii gatunków w Gdańsku oraz pozycję społeczną gdańskich portrecistów. W wielu wypadkach przekonująco reinterpretuje emblematyczne dla ikonosfery gdańskiej portrety, obdarza nas także dotąd nieznanymi bądź odnalezionymi po latach wizerunkami gdańszczan Te zaś są tyleż dziełami malarzy, co kreacją samych portretowanych, decydujących o konwencji i przekazie ideowym swoich podobizn. Książka Aleksandry Jaśniewicz traktuje zatem o »gdańszczan portretach własnych«, frapujących tekstach kultury, próbach ocalenia pamięci i szukania zrozumienia u potomnych”.
Sama autorka stwierdza w podsumowaniu: „Percepcja sztuki portretowej, której podstawową funkcją było zachowanie pamięci, pozostaje związana z obowiązującą w momencie powstania dzieła koncepcją czasu. (…) Portrety dokumentują historię jednostek, zgromadzone w ramach galerii rodzinnych – przeszłość rodów, galerii pastorów – historię gmin wyznaniowych, galerii portretów królewskich – historię związków Gdańska z Rzeczpospolitą”.
***
Aleksandra Jaśniewicz „Portret w Gdańsku. Od schyłku średniowiecza do późnego baroku (1420-1700)”, Muzeum Narodowe w Gdańsku w ramach serii „Doctrina coronat”, Gdańsk 2018.
Spis treści: Wstęp: Przedmiot badań; Metody i cel badań; Struktura książki; Terminologia.
Stan badań: Portret w Gdańsku – źródła i literatura; Portret jako zwierciadło osobowości czy maska? Przegląd ujęć badawczych.
Portret w świetle rozważań teoretycznych i praktyki artystycznej: Terminologia artystyczna od XV do końca XVII w.; Funkcje portretu; Portret w teorii artystycznej XVI i XVII w.; Portret w Gdańsku: teoria i praktyka; Portret jako przedmiot zainteresowania kolekcjonerskiego.
Portret w świetle późnośredniowiecznych i nowożytnych koncepcji antropologiczno-filozoficznych: Człowiek jako obraz wszechświata w hermetyzmie, filozofii neoplatońskiej i neostoickiej; Natura ludzka w świetle konfliktu między racjonalnością a uczuciowością; Filozoficzne koncepcje człowieka w nowożytnym Gdańsku; Teorie osobowości (Teoria czterech temperamentów; In facie legitur homo. Fizjonomika i studia mające na celu wskazanie korelacji pomiędzy charakterem a fizjonomią; Gest i mimika w rozważaniach teoretyków sztuki); Ogłada i jej wpływ na sztukę portretową; Retoryka (Retoryka w Gdańsku); Wiedza na temat ciała ludzkiego (Nauka o ciele człowieka w Gdańsku; Znaczenie odkryć anatomicznych dla praktyki artystycznej).
Portret w Gdańsku (1420-1700): forma i styl.
Portrety w przestrzeni kościelnej: Suplikanci (Portrety fundatorów w dziełach katolickich; Mieszczanie w rzeczywistości transcendentnej); Wyznający wiarę (Portrety w dziełach protestanckich; Portrety w epitafiach i obrazach wotywnych; portrety reformatorów i duchownych).
Portrety w przestrzeni świeckiej: Portret w budynkach municypalnych; Portret w zbiorach i kolekcjach prywatnych; Portret jako przedmiot wymiany, dar, dowód przyjaźni; Portret a władza (Portrety królewskie; Portrety mieszczan); Wizerunek nowej elity: portret miarą kupieckiego sukcesu; Portrety małżonków; Dziecko w res publicae christianae; Gdańszczanie w roli dworzan; Neostoicki spokój duszy sportretowanych w Gdańsku Giovanniego Bernardina Bonifacia, markiza d’Oria i Martina Opitza; Melancholicy.
Trwanie w portrecie.
Podsumowanie.
Katalog.
