Gdańsk Pamięta. Grudnie 1970 – 1981

Pierwszy grudzień to grudzień 1970 roku, tragiczny szczególnie na Wybrzeżu. Uzbrojeni żołnierze i milicjanci na zlecenie komunistycznej władzy strzelali ostrą amunicją do ludzi, którzy wyszli na ulicę w sprzeciwie wobec przedświątecznej podwyżki cen żywności i braku gotowości rządzących do dialogu z narodem. Zginęło 45 osób, a 1165 odniosło rany.

W sierpniu 1980 roku, kiedy przez kraj przetoczyła się wielka fala strajków, jednym z pierwszych postulatów protestujących było upamiętnienie zamordowanych. 16 grudnia 1980 roku zaledwie po trzech miesiącach prac, na placu Solidarności w Gdańsku uroczyście odsłonięto pomnik Poległych Stoczniowców 1970 – pierwszy w komunistycznym imperium pomnik ofiar reżimu, symbol walki o niepodległą i demokratyczną Polskę.

Drugi grudzień to grudzień 1981 roku. Władzę w kraju przejęła Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego z gen. Wojciechem Jaruzelskim na czele. Pod osłoną nocy z soboty na niedzielę, 12–13 grudnia, mundurowi wyposażeni w broń i łomy wyprowadzili z domów 3392 obywatelek i obywateli, których władza uznała za niebezpiecznych dla ustroju państwa. Bez wyroku. Solidarność została zdelegalizowana. Zamknięto granice, na ulice wyjechały czołgi, zamilkły telefony, cenzurowano korespondencję, zamknięto większość gazet, wszystkie kina. Zawieszono zajęcia w szkołach i na uczelniach. Żeby przemieszczać się między miastami, potrzebna była przepustka. Gromadzenie się było surowo karane, a za rozpowszechnianie informacji poza mediami reżimowymi groziło więzienie.

– Pamięć, szacunek i wdzięczność należą się wszystkim imiennym i bezimiennym ofiarom Grudnia ’70 i Grudnia ’81, a także tysiącom bohaterów, którzy nie bacząc na konsekwencje nie zaprzestali starań o niepodległość i demokrację – mówi Basil Kerski, dyrektor ECS. – Pamięć to wspólnotowe zobowiązanie wobec tych, którzy dla naszej wolności poświęcili tak wiele, ale i wyzwanie, bo w wielu miejscach na świecie wciąż toczy się walka o wolność, a prawa człowieka wciąż są łamane.

Organizatorami uroczystości jubileuszowych są miasto Gdańsk, samorząd województwa pomorskiego i Europejskie Centrum Solidarności.

Program wydarzeń

10.12, niedziela 11.00–18.00, Maraton Pisania Listów | akcja społeczna / Amnesty International

Maraton Pisania Listów to największa na świecie akcja na rzecz praw człowieka. Jak co roku odbywa się także w Europejskim Centrum Solidarności. Inicjatorem przedsięwzięcia jest Amnesty International, globalny ruch społeczny na rzecz zmiany, w pokojowy sposób zapobiegający naruszeniom praw człowieka.

 Co roku w dniach wokół Międzynarodowego Dnia Praw Człowieka (10 grudnia) ludzie na całym świecie jednoczą siły, żeby upomnieć się o konkretne osoby, których prawa są łamane. Maraton odbywa się w tym samym czasie w różnych zakątkach świata i to jest jego największa moc: miliony ludzi wysyła wiadomości w sprawach kilku konkretnych osób. W tym roku piszemy listy w imieniu 12 osób z różnych stron świata. Jednak na długiej liście osób, którym dzieje się niesprawiedliwość jest wiele, wiele więcej, m.in. osoby niesłusznie skazane, doświadczające tortur, pozbawiane kontaktu z rodziną, uwięzione za poglądy…

– Prawa człowieka wynikają z samego faktu, że jesteśmy ludźmi. Pamiętamy o tym w ECS szczególnie w grudniu, gdy wspominamy krwawy rozrachunek władzy z obywatelami i obywatelkami w Grudniu ’70 oraz wprowadzenie stanu wojennego w 1981 roku – mówi Bartosz Rief z Europejskiego Centrum Solidarności. – Przestrzeganie praw człowieka nie dotyczy tylko odległych miejsc. Zaczyna się w naszych małych społecznościach, jak najbliższy urząd, szkoła czy uczelnia, dom sąsiedzki czy zakład pracy. Dołączamy do Maratonu Pisania Listów, bo chcemy o tym przypominać.

75 lat temu, 10 grudnia 1948 roku, Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło Powszechną Deklarację Praw Człowieka, najważniejszy dokument dotyczący praw człowieka i pierwszy tego rodzaju ratyfikowany przez społeczność międzynarodową.

Wydarzenie organizuje Amnesty International Trójmiasto.

W gronie 12 bohaterów Maratonu Pisania Listów są m.in.

• Andrzej Poczobut, Białoruś – polsko-białoruski dziennikarz i działacz mniejszości polskiej z Grodna, który przed aresztowaniem był aktywnym członkiem Związku Polaków na Białorusi i korespondentem „Gazety Wyborczej”, za krytykę białoruskiego reżimu został skazany na 8 lat więzienia w kolonii karnej o zaostrzonym rygorze
• Chaima Issa, Tunezji – grozi jej więzienie, a nawet kara śmieci, bo jako jedna z pierwszych osób publicznie sprzeciwiła się ograniczaniu w swoim kraju praw człowieka, w tym niezależności sądów i wolności słowa
• Justyna Wydrzyńska, Polska – skazana za pomoc w dostępie do bezpiecznej aborcji kobiecie będącej w przemocowym związku, to niebezpieczny precedens, który jeszcze bardziej utrudnia dostęp do bezpiecznej aborcji osobom, które mogą jej potrzebować

Miejsce: ogród zimowy ECS (parter), wstęp wolny

10.12, niedziela, godz. 16.00, Medal Wdzięczności - uroczystość wręczenia

W Międzynarodowym Dniu Praw Człowieka bohaterowie demokratycznych rewolucji z Europy Środkowej i Wschodniej zostaną nagrodzeni przez ECS Medalami Wdzięczności. Wśród laureatów są organizatorzy i uczestnicy Rewolucji na Granicie – pierwszego zrywu niepodległościowego w Ukrainie (1990) oraz pośmiertnie niemiecki opozycjonista, przyjaciel Solidarności i Karty 77, który zmarł w niewyjaśnionych okolicznościach w więzieniu Stasi w 1981 roku.

ECS uhonorowało dotąd Medalem Wdzięczności 734 osoby z całego świata, w tym 71 pośmiertnie. W gronie odznaczonych są obcokrajowcy, którzy wspomagali Polaków i polską opozycję w czasach komunizmu – moralnie, politycznie i materialnie, wspierali rozwój społeczeństwa obywatelskiego oraz promowali idee Solidarności. Honorowani są również ci, którzy dziś w duchu ideałów Solidarności bronią uniwersalnych praw człowieka i wzmacniają pokój na świecie, budując dobre relacje między narodami. A także ludzie nauki i kultury, aktywiści, muzealnicy, dziennikarze i publicyści, którzy dokumentują, badają i popularyzują historię ruchu Solidarność.

Tegoroczni laureaci

Organizatorzy i uczestnicy rewolucji na granicie

Rewolucja odbyła się w dniach 2–17 października 1990 roku w Kijowie i nosi przydomek „na granicie”, bo protestujący zajęli plac Rewolucji Październikowej, wyłożony granitowymi płytami.

Masowe protesty studentów połączone ze strajkiem głodowym skierowane były przeciwko rządowi Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (USRR), jak się okazało ostatniemu. Wielopartyjne wybory odbyły się po czterech latach. A część organizatorów rewolucji stała się później wiodącymi postaciami w organizacji Pomarańczowej Rewolucji (2004).

Rewolucja na granicie uważana jest w Ukrainie za pierwszy pokojowy protest antykomunistyczny, który zakończył się sukcesem.

• Ołeś Donij | Jeden z liderów protestów, ukraiński polityk i działacz kulturalny, deputowany do Rady najwyższej Ukrainy VI i VII. Po odzyskaniu przez Ukrainę niepodległości działał na rzecz odrodzenia i rozwoju kultury ukraińskiej i obrony języka ukraińskiego. Aktywny działacz społeczny przeciwko korupcji i oligarchii, współorganizator akcji Ukraina bez Kuczmy i Za prawdę! Promotor wolnych mediów. Protagonista budowania relacji polsko-ukraińskich na zasadach przyjaźni, solidarności, wolności i demokracji.
• Markijan Iwaszczyszyn (pośmiertnie) | Jeden z liderów rewolucji na granicie, działacz wielu organizacji studenckich, a po rozpadzie Związku Radzieckiego, polityk i członek różnych partii politycznych i inicjatyw społecznych. Wybitny działacz na rzecz odrodzenia i rozwoju współczesnej kultury ukraińskiej. Zaangażowany w przeciwdziałanie korupcji i oligarchii, współorganizator akcji Ukraina bez Kuczmy, Za prawdę! Współzałożyciel inicjatywy publicznej Pora (Czas) oraz „Lwowskiej gazety”, orędownik budowania bliskich relacji polsko-ukraińskich.
• Jarna Zajczenko | Lekarka, aktywna uczestniczka rewolucji na granicie, podczas której pełniła opiekę medyczną. Działaczka społeczna, członkini Stowarzyszenia Lwa (1988–1990), uczestniczka Bractwa studenckiego. Członkini europejskich i euroazjatyckich stowarzyszeń dermatowenerologicznych. Autorka ponad 80 prac naukowych. Współautorka podręczników akademickich dla studentów uczelni medycznych.
• Wachtang Kipiani | Uczestnik rewolucji na granicie, założyciel i pierwszy przewodniczący oddziału Mikołajewskiego Ukraińskiego Związku Studentów. Ukraiński dziennikarz, publicysta, pisarz, historyk pochodzenia gruzińskiego. Redaktor naczelny portalu internetowego Historyczna Prawda, założyciel Muzeum Archiwum Prasowego. Wydawca, redaktor m.in. zbioru dokumentów z archiwum byłego KGB „Sprawa Wasyla Stusa”. Aktywny działacz na rzecz budowy relacji polsko-ukraińskich oraz pokonania trudnych kwestii historycznych.
• Matthias Domaschk (pośmiertnie) | Działacz na rzecz praw człowieka, wschodnioniemiecki opozycjonista współpracujący z czechosłowacką Kartą 77 i polską Solidarnością, jest symbolem współpracy w duchu obrony praw człowieka wbrew opresyjnemu systemowi bloku sowieckiego. Zainspirowany działalnością Klubu Inteligencji Katolickiej oraz Komitetu Obrony Robotników zaangażował się w walkę o prawa pracownicze i wolne związki zawodowe. Rozwijał współpracę z czołowymi czeskimi i polskimi intelektualistami oraz opozycjonistami, w tym z Jerzym Andrzejewskim i Haliną Mikołajską. W sierpniu 1980 roku był świadkiem narodzin Solidarności, przez kilka dni stojąc przed stoczniową Bramą nr 2. Po powrocie z Gdańska do domu, zainspirowany przez przyjaciela Rolanda Jahna, przejechał przez Jenę z polską flagą z logo Solidarności na rowerze, co stało się jedną z najsłynniejszych demonstracji solidarności z Polakami w NRD. Wielokrotnie aresztowany, był obiektem stałego zainteresowania niemieckich służb. Szczególnie dotknął go nałożony przez Stasi pod koniec 1980 roku zakaz wjazdu do Polski. Aresztowany 12 kwietnia 1981 roku po wielogodzinnym przesłuchaniu zmarł w biurach służb. Oficjalny raport Stasi jako przyczynę śmierci podaje samobójstwo, co stanowczo poddają w wątpliwość przyjaciele i znajomi Domaschka.

Miejsce: wystawa stała ECS, sala Kultura pokojowych przemian (1 piętro), wstęp wolny

13.12, środa, godz. 12.30, Gdańsk pamięta - złożenie kwiatów pod pomnikiem Poległych Stoczniowców 1970

42 rocznica wprowadzenia stanu wojennego w Polsce, celebra pamięci ofiar

Miejsce: plac Solidarności, wstęp wolny

14.12, czwartek, godz. 18.00, Grudniowa kolęda - promocja książki

Spotkanie autorskie odbędzie się w ramach trzeciej edycji cyklu ECS Historia, który został zainaugurowany w 2018 roku. Uczestnicy będą rozmawiali o najnowszej historii Polski, Europy i świata.

Bohaterami wieczoru będą książka – „Grudniowa kolęda. Kościół katolicki w Trójmieście wobec Grudnia ’70” (IPN, 2020), której dopełnieniem jest tom dokumentów źródłowych („Kościół katolicki w Trójmieście wobec Grudnia ’70. Dokumenty”, IPN, 2021) oraz trójka gdańskich historyków – dr Piotr Abryszeński (IPN), dr Daniel Gucewicz (IPN) oraz dr Leszek Molendowski (Muzeum Gdańska).

Grudzień ’70 to jeden z najbardziej tragicznych epizodów w historii PRL, który urósł do rangi symbolu. Stał się również ważną cezurą w relacjach państwo–Kościół. Brutalna pacyfikacja strajków przyniosła wiele ofiar, a w polskich domach zagościły rozpacz i cierpienie, niekiedy trauma, ale też gniew. Duchowni musieli zmierzyć się z trudnym zadaniem moralnym i duszpasterskim. Jak w obliczu takiego dramatu mówić o miłości bliźniego i przebaczeniu?

Prezentowana książka stanowi pierwszą próbę kompleksowego przedstawienia reakcji Kościoła katolickiego na rewoltę grudniową 1970 roku w Trójmieście. Autorzy postanowili bliżej przyjrzeć się reakcji i zaangażowaniu Kościoła w Trójmieście w Grudniu ’70. W historiografii obecny jest pogląd, że większość duchowieństwa zachowała daleko idącą powściągliwość. Czy rzeczywiście tak było? Jeśli tak, to w jaki sposób się ona przejawiała? Czy głoszenie pokoju i miłości bliźniego w okresie świąt Bożego Narodzenia nie należało do chrześcijańskich imperatywów? Może zaś to komuniści – po tym, jak przez wiele lat traktowali duchowieństwo jako nieprzejednanego wroga – zmienili podejście i dostrzegli pozytywne wartości krzewione przez Kościół w społeczeństwie?

Monografia o trójmiejskim Kościele roku 1970 bazuje na szeroko zakrojonej kwerendzie źródłowej. Początkowo autorzy planowali uzupełnić ją o aneks źródłowy zawierający wybrane dokumenty. Ostatecznie uznano, że dla lepszego odbioru całości powinny one zostać zaprezentowane w osobnym tomie i dlatego też rok później ukazała się druga komplementarna publikacja: „Kościół katolicki w Trójmieście wobec Grudnia ’70. Dokumenty” (IPN, 2021).

Goście:

• dr Piotr Abryszeński | Historyk, politolog, absolwent Uniwersytetu Gdańskiego. Były pracownik Europejskiego Centrum Solidarności (2011–2020), od 2020 roku zatrudniony Instytucie Pamięci Narodowej. Zastępca redaktora naczelnego portalu Histmag.org. W sposób szczególny interesuje się dziejami polskiej inteligencji i jej etosem. Autor kilkunastu artykułów naukowych i popularnonaukowych poświęconych najnowszej historii Polski, w tym monografii „Politechnika Gdańska 1968–1980. Portret społeczno-polityczny” (2022).
• dr Daniel Gucewicz | Historyk, archiwista, absolwent Uniwersytetu Gdańskiego. Pracownik Instytutu Pamięci Narodowej w Gdańsku. Uczestnik Centralnego Projektu Badawczego IPN „Władze wobec Kościołów i związków wyznaniowych 1944–1989”. Autor publikacji głównie z zakresu dziejów Kościoła katolickiego i polityki wyznaniowej w okresie Polski Ludowej, m.in. monografii „Próba sił? Rok 1966 w Gdańsku. Milenium kontra Tysiąclecie” (2014), „Kalwaryjska rebelia. Z historii wybranych sanktuariów Pomorza Gdańskiego w okresie Polski Ludowej” (2020).
• dr Leszek Molendowski | Historyk, muzealnik, nauczyciel, absolwent Uniwersytetu Gdańskiego. Pracownik Muzeum Gdańska. Członek Instytutu Kaszubskiego w Gdańsku. Uczestnik Centralnego Projektu Badawczego IPN „Władze wobec Kościołów i związków wyznaniowych 1944–1989”. Naukowo zajmuje się historią Pomorza XIX i XX wieku, dziejami zakonów i zgromadzeń męskich oraz Kaszubów. Autor m.in. książek „Zakony męskie diecezji chełmińskiej i ich losy w czasie II wojny światowej” (2017) oraz „Zakony męskie na terenie diecezji chełmińskiej w latach II Rzeczypospolitej (1920–1939)” (2021).

Prowadzący

• dr Przemysław Ruchlewski | Historyk, zastępca dyrektora ECS ds. naukowych. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół najnowszej historii Polski. Koordynuje projekty naukowe, edukacyjne i wydawnicze. Jest redaktorem pisma „Wolność i Solidarność”. Ma na swoim koncie wiele publikacji naukowych.

Książkę w dniu promocji będzie można nabyć w bibliotece ECS w cenie 40 zł za tom, płatność gotówką lub kartą płatniczą

Miejsce: biblioteka ECS (1 piętro), wstęp wolny

15.12, piątek, Gdańsk pamięta - zapalenie zniczy w miejscach śmierci ofiar Grudnia ’70

Tradycyjnie w rocznicę rewolty grudniowej zapłoną znicze w miejscach, gdzie życie stracili robotnicy i na ich grobach

• godz. 9.00 obok stoczniowej Bramy nr 2

W tym miejscu zginęli: Jerzy Matelski, lat 27, dźwigowy w Stoczni Gdańskiej im. Lenina oraz Stefan Mosiewicz, lat 22, malarz z Wydziału W1 Stoczni Gdańskiej im. Lenina

• godz. 10.00 nieopodal pomnika Kindertransportów, przy dworcu kolejowym Gdańsk Główny. W tym miejscu zginął: Kazimierz Stojecki, lat 58, robotnik transportu z Wydziału T2 Stoczni Gdańskiej im. Lenina oraz pomiędzy budynkami dworca PKP a Zieleniakiem, gdzie zginął: Andrzej Perzyński, lat 19, malarz konserwator w Stoczni Gdańskiej im. Lenina.
• godz. 11.00 ul. Podwale Grodzkie 4, obok hotelu, po stronie dworca PKP

W tym miejscu zginął: Waldemar Rebinin, lat 26, kierowca w Wojewódzkiej Kolumnie Transportu Sanitarnego w Gdańsku

• godz. 12.00, ul. Garncarska 29

W tym miejscu zginął: Kazimierz Zastawny, lat 24, ślusarz w Fabryce Urządzeń Okrętowych Techmet w Pruszczu Gdańskim

• godz. 13.00 róg ulic Nowe Ogrody i 3 Maja, obok Urzędu Miejskiego

W tym miejscu zginął: Józef Widerlik, lat 24, stolarz okrętowy z Wydziału W5 Stoczni Gdańskiej im. Lenina

/ ul. Hucisko, wiadukt nad torami kolejowymi, po stronie sądu

W tym miejscu zginął: Bogdan Sypka, lat 20, pochodzący z gdańska student Wyższej Szkoły Rolniczej w Szczecinie

15.12 piątek, godz. 18.30, Dla przyszłości. Dla pokoju - koncert

Grudzień to miesiąc przesycony emocjami, zdarza się, że skrajnymi. Kończy się rok, jesteśmy o ten rok starsi, wydarzyło się dużo dobrego, może też złego – ktoś przeżył tragedię, ktoś zachorował, ktoś odszedł na zawsze.

Życie stracili stoczniowcy w 1970 roku, protestując przeciwko opresyjnej władzy. Wolności pozbawiono działaczy Solidarności w 1981 roku, na wiele długich miesięcy stan wojenny odebrał rodzinom ich ojców, matki, dzieci, braci, siostry, bliskich. Wspominamy ten czas wierząc, że naszym współczesnym doświadczeniem będzie pokój.

W grudniu pamiętamy o działaczach na rzecz praw człowieka – tyle wyzwań jeszcze przed nami przy budowaniu świata bez podziałów, dyskryminacji i nienawiści.

Ale grudzień to też czas oczekiwania na zmianę – na lepsze jutro, zdrowie, pracę, na ukojenie…

Niech spokój przyniesie nam muzyka – Johann Sebastian Bach i jego niezwykle uroczysty „Magnificat”, oparty na starotestamentowych tekstach, skomponowany na nieszpory bożonarodzeniowe oraz „Oratorium na Boże Narodzenie” Camille Saint-Saënsa, którego premierowe wykonanie odbyło się 165 lat temu w kościele de la Madeleine w Paryżu.

Dla ofiar, dla ich rodzin, dla nas.

wykonawcy

• Soliści
• Zespół wokalny Wydziału Wokalno-Aktorskiego
• Chór Wydziału Instrumentalnego
• Chór Mieszany oraz Chór Żeński „Gaudium per Canto” Wydziału Dyrygentury Chóralnej, Muzyki Kościelnej, Edukacji Artystycznej, Rytmiki i Jazzu
• Orkiestra Kameralna „Camerata Gedania”
• Witosława Frankowska – realizacja partii BC na pozytywie
• Przemysław Stanisławski – dyrygent

w programie

• Johann Sebastian Bach – Magnificat BWV 243
• Camille Saint-Saëns – Oratorio de Noël op. 12

prowadzenie koncertu

• Marta Goluch – dziennikarka jazzowa, studentka Akademii Muzycznej im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku

przygotowanie zespołu i chórów

• przygotowanie Zespołu wokalnego Wydziału Wokalno-Aktorskiego – prof. dr hab. Przemysław Stanisławski
• przygotowanie chórów do utworu C. Saint-Saënsa – prof. dr hab. Marcin Tomczak, dr hab. Karol Kisiel, dr hab. Michał Kozorys, dr Beata Śnieg

koordynator

• prof. dr hab. Ewa Marciniec

organizatorzy

• Europejskie Centrum Solidarności
• Katedra Wokalistyki i Wydział Instrumentalny Akademii Muzycznej im. Stanisława Moniuszki
  w Gdańsku

Miejsce: audytorium ECS (parter), wstęp wolny + bezpłatny bilet

16.12, sobota, godz. 11.00–15.30, Dwa grudnie, spacery subiektywne po wystawie stałej

16 grudnia odbędą się spacery subiektywne po wystawie stałej ECS, subiektywne, bo każdy z przewodników opowiada swoją własną, bardzo osobistą historię. W rolę oprowadzających wcielą się bohaterowie i świadkowie dwóch polskich grudniów – 1970 i 1981. Na zakończenie niespodzianka – wizyta w archiwum ECS, gdzie przechowywane są materialne świadectwa obu grudniów.

Zwiedzanie trwa ok. 1,5 godziny.

• 11.00 / w roli przewodnika: Stanisław Huskowski – opozycjonista, zasłynął ze współuczestnictwa w akcji zabezpieczenia funduszy dolnośląskiej Solidarności tuż przed wprowadzeniem stanu wojennego, za co ścigany był wraz z Józefem Piniorem i Władysławem Frasyniukiem listem gończym. O tzw. sprawie 80 milionów nakręcono niejeden film.
• 12.30 / w roli przewodnika: Ewa Jażdżewska – pracowniczka poczty, która 17 grudnia 1970 roku uczestniczyła w przemarszu ulicami Gdyni, gdy manifestanci nieśli na drzwiach ciało Zbyszka Godlewskiego, osiemnastoletniego pracownika Zarządu Portu Gdynia, zastrzelonego rano przez żołnierzy, bohatera ballady o Janku Wiśniewskim.
• 14.00 / w roli przewodnika: Andrzej Drzycimski – historyk, uczestnik sierpniowego strajku w Stoczni Gdańskiej im. Lenina, internowany w stanie wojennym, który wraz z Adamem Kinaszewskim napisał „Dziennik internowanego”, wspomnienia ze Strzebielinka, rzecznik prasowy przewodniczącego NSZZ „Solidarność”, a później prezydenta RP.
• 15.30 / w roli przewodnika: Jacek Taylor – prawnik, jeden z najbardziej znanych obrońców w procesach politycznych w Polsce, bronił opozycjonistów i robotników, po 13 grudnia ukrywał się przez kilka miesięcy, był rozpracowywany przez służby, kryptonim Mecenas.