Od Rynku do Srebrzyska

Czym będzie? W jednej ze swych części elementem supernowo­czesnej trasy Słowackiego, w innej wysepką wrzeszczańskich wyso­kościowców.

Droga wiodąca ku Brętowu (a także Srebrzysku) nie była nigdy zbyt ważna z punktu widzenia układu dróg w okoli­cach Gdańska. Zasługiwała co najwyżej na

miano skrótu do Brętowa. Jednak powiązana z głównym traktem z Gdańska do Oliwy w sa­mym środku Wrzeszcza, w miejscu, w którym schodziły się promieniście także inne trakty (ten ku Pieckom i Migowu przez Jaśkową Dolinę, a także ten ku Zaspie przez Kuźniczki) przyczyniła się wydatnie do wyodrębnienia wrzeszczańskiego rynku. Jerzy Stankiewicz wskazuje, że pojawiła się na kartach wielkiej historii Gdańska na przełomie XVI i XVII stulecia. Młyny (kuźnice) Brętowa i Strzyży Górnej rozwinęły się znacznie w pierwszej połowie XVII wieku. Posiadłość w Srebrzysku (w rejonie dzisiejszej Słowackiego 70) wyodrębniono w roku 1654 jako grunt gdańskiego złotnika, Piotra von Rennen, którego dzieł (a był jednym z twórców gnieźnieńskiego srebrnego sarkofagu św. Wojciecha) nie trzeba rekomendować. Kilka lat później, na skutek wydarzeń szwedz­kiego „potopu” i srogich spustoszeń, jakich dokonali w sąsiedztwie Gdańska Szwedzi, von Rennen pozbył się dworu i „srebrnej” kuźnicy. Ten epizod zaważył jednak na utrwaleniu się tej nazwy po dziś dzień.

Plan Wrzeszcza z 1913 roku z wyeksponowaną zabudową przy Mirchauer-Weg

Fot. Zbiory ‘MM’

Jeżeli więc już wówczas doszło do wyod­rębnienia dodatkowego, biegnącego równo­legle do południowego brzegu Strzyży traktu, to dla rysujących okolice Gdańska (i Wrzeszcza) kartografów był to fakt bez większego znaczenia. Srebrzysko, Brętowo leżały wszak na krawędzi „gdańskiego” świata, może niezupełnie tam gdzie „pieprz rośnie”, ale tam gdzie najczęściej umieszcza się ozdobniki i uwagi. Dopiero skrupulatny i dokładny pruski kartograf Matthias spo­rządził plan Wrzeszcza, na którym przyszła Mirchauer-Weg (Partyzantów), zajęła na­leżną jej pozycję, wybiegając pod skosem z południowo-zachodniego narożnika Ryn­ku. I plan ten odkrywał od razu „smutną” prawdę o znaczeniu arterii. Tylko w jej pół­nocnej pierzei (ale blisko Rynku) stały dwa dość od siebie oddalone budynki, nieko­niecznie mieszkalne. Wszystkie pozostałe parcele, choć w większości ponumerowane, były puste.

Nieznanego autorstwa plan przedmieść Gdańska z początku XIX wieku, dotyczący osad skupionych nad nurtem Strzyży u stóp Oliwskiego Lasu, pokazywał ją jako zupełnie pustą, polną drogę, biegnącą równolegle do rzeczki w bliskości leśnych wzgórz. Jej środ­kowy odcinek, w rejonie wsi Strzyża Górna (czyli gdzieś na wysokości dzisiejszej Chrzanowskiego/Słowackiego) musiał się przed­stawiać szczególnie malowniczo. W tym miejscu leśne wzgórza zbliżały się najbar­dziej do nurtu rzeczki, która tutaj rozlewała się w rozległy staw, nad którym rozciągał się przylegający do drogi ogród.

Piękniała i potężniała także posiadłość w Srebrzysku. W drugiej połowie XVIII wieku nabył ją obywatel gdański Fabian Ludwik Gorzuchowski, a po nim świeżo osiedlony w Gdańsku angielski kupiec Richard Cowle, któremu w 1807 roku wła­dze francuskie na pewien czas skonfiskowały posiadłość. Stale działał w tym ma­jątku młyn i zakład przemysłowy, dla któ­rego siłą napędową była Strzyża. Ale to była jedna część mająteczku. W tej drugiej – dworsko-parkowej – cieszył oko piękny letni pałacyk, który tuż po napoleońskim epizodzie nabył graf Fabian zu Dohna auf Finkenstein. To jego gościem był inny nie­miecki arystokrata, zarazem wybitny ro­mantyczny poeta i pisarz Joseph hrabia von Eichendorf.

Przez trzy lata (1821-1824) dwór w Srebrzysku był dla niego i jego rodziny letnią siedzibą pod Gdańskiem, miejscem, z któ­rego czynił wypady po okolicy, po wzgó­rzach i morenowych dolinach. Gdy jeździł do miasta, jego powóz zapewne toczył się po polnym trakcie nad Strzyżą. Zain­spirowany pięknymi krajobrazami, w Gdań­sku napisał garść wierszy (między innymi pieśni wędrowne, biesiadne) i chyba naj­bardziej znane swoje opowiadanie, „Z życia nicponia”. Rozdział drugi tej nowelki, któ­rej akcja toczy się w austriackim Tyrolu, rozpoczynał się od słów: „Bezpośrednio wzdłuż dworskiego ogrodu biegł gościniec, oddzielony odeń tylko wysokim murem. Był tam wzniesiony całkiem schludny domek strażniczy z czerwonym ceglanym dachem, a za nim mały, różnobarwny ogródek kwiatowy, dobrze widoczny przez wyłom w murze zamkowego ogrodu, przez który rozciągał się widok na najbardziej ocie­nioną i najskrytszą jego przestrzeń”. Czy zdanie to von Eichendorf wymyślił, spoglądając na przylegający do „naszej” drogi parkowy ogród Strzyży Górnej?

***

Zwykła polna droga zaczęła przeobrażać się - wraz z całym Wrzeszczem – dopiero od połowy XIX wieku. Jeszcze na planie Hildebrandta z 1865 roku zabudowa jest przy niej rzadka, nadal tylko przy północnej pierzei, a całą przestrzeń na południe od niej, aż niemal po Rynek, wypełniała rozległa parcela, własność niejakiego Seiferta. W więk­szości puste jeszcze grunty Martinsów, Gerlachów i Baumów wypełniały „trójkąt” między głównym traktem, Rynkiem i przy­szłą Partyzantów, która na tym właśnie pla­nie po raz pierwszy została nazwana Mirchauer-Weg, czyli Mirachowską. Dlaczego Mirachowska? Trakt był przecież skrótem z Wrzeszcza prosto do Brętowa, a biegnąca przez Brętowo szosa (czyli dzisiejsza ulica Słowackiego) zmierzała prosto na Kaszuby. W samym środku Kaszubskiego Pojezierza znajduje się wieś Mirachowo, dziś cokolwiek zapomniana, żyjąca w cieniu takich prężnych osad, jak Chmielno, Sierakowice, czy Sianowo. Ale w czasach staropolskich była to siedziba niegrodowego starostwa, a przez to niemal stołeczny ośrodek środkowej części tego regionu.

Wkrótce do Wrzeszcza zawitały tramwaje i historia tego zakątka uległa wyraźnemu przyspieszeniu. W 1872 roku powstała pier­wsza linia konnego tramwaju z Gdańska do Oliwy. Jeden z przystanków wypad! dokład­nie na wrzeszczańskim Rynku. Gdy dwa lata później skasowano odcinek z Wrzeszcza do Oliwy, w pobliżu Rynku wybudowano za­jezdnię tramwajową, lokalizując ją w począt­kowym odcinku dzisiejszej ulicy Party­zantów, na wykupionym od Seifertów polu. Zajezdnia służyła aż do lat trzydziestych XX wieku, gdy wzniesiono nowy duży zakład ta­boru przy dzisiejszej Wita Stwosza. Nawet po likwidacji tramwajowej bocznicy stare warsztaty pozostały w gestii zakładu miej­skiej komunikacji, jako jej zaplecze samo­chodowe (a potem autobusowe).

Kwartał starej zabudowy czynszowej na rogu Partyzantów i Topolowej; 2009

Fot. Sławomir Kościelak

W ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku od strony południowej pojawiła się niska zabudowa wolnostojących, jednopiętrowych domków, które bardziej przypominały wiej­skie chałupy, aniżeli czynszową zabudowę, parę kroków dalej, przy Rynku – już cał­kiem imponującą i wielkomiejską. Pomiędzy 1890 a 1895 rokiem pojawiły się biegnące ku niej przecznice, dzisiaj noszące miano Matki Polki, de Gaulle’a i Jesionowej. Około 1912 dołączyła do niej urokliwa i willowa dzisiej­sza Podleśna, z jednorodzinnymi domkami zbudowanymi specjalnie dla gdańskich urzędników i inteligencji. W pierwszym pię­cioleciu XX wieku zabudowano także kwartał między dzisiejszymi ulicami Partyzantów, Słowackiego i Jesionową, w tym również całą północną pierzeję Mirachowskiej. Jeśli do­damy do tego oddaną do użytku w lipcu 1909 roku nową strażnicę zawodowej straży pożar­nej przy pobliskiej Sosnowej, a zaraz obok kompleks zakładu oczyszczania miasta pod numerem Mirchauer Weg 36 (znajduje się tam do dziś, choć oczywiście pod innym szyl­dem: Zakładu Dróg i Zieleni, którego budy­nek biurowy zachował kształt eleganckiej willi z początku XX wieku), do tego jeszcze gruntowną przebudowę wrzeszczańskiego Rynku w latach 1909-1910, diametralnie od­mieniającą jego pierzeję między wylotami Jaśkowej Doliny i Partyzantów, można uznać, że początkowy odcinek Mirachowskiego traktu uzyskał niemal ostateczny kształt.

Spadziste dachy jednotraktowych wol­nostojących budynków z poprzedniej epoki stały naprzeciwko zgrabnych eklektycznych kamieniczek, zdobniejszych bliżej rynku (np. domy o numerach 15, 17b), solidnych, pro­stych, acz nie pozbawionych uroku w części środkowej ulicy (dziś swoiste „zwężenie” tego traktu między kamienicami o numerach 51-57 z północnej i 54-58 z południowej strony ulicy). W wielu miejscach zabudowa wkraczała w głąb podwórzy, dziedzińców, ogrodów. Mirchauer-Weg sięgał np. po ogród na tyłach willi niemieckiego następcy tronu.

Na drugim krańcu traktu, w obrębie dawnej posiadłości Srebrzysko, również powstała zabudowa czynszowa, ale o znacznie niższym standardzie. Ciąg jednopiętrowych kamieniczek i budynków wolnostojących za­pełniał obie strony brukowanej kanciastymi kocimi łbami ulicy. Tyle tylko, że nosiła ona miano inne – Brentauer Weg, a więc ulicy Brętowskiej. Na użytek zamieszkującej kwartał robotniczej ludności w sąsiedztwie powstała szkoła elementarna przy dzisiej­szej Srebrniki 3. Zakład opieki społecznej (dziś szpital psychiatryczny) zastąpił dawne dworskie zabudowania Srebrzyska. Już w okresie międzywojennym okolicę ożywiło – jeśli tak można powiedzieć – umieszczenie tu centralnego cmentarza komunalnego.

Kształt ostateczny ulica przybrała wraz ze wzniesieniem (pod numerem 7) Nowej Synagogi. Żydzi mieszkali we Wrzeszczu już pod koniec XVII wieku, a pod koniec XVIII dysponowali własną, drewnianą synagogą, na planie Matthiasa umiejscowioną na zapleczu wrzeszczańskiego dworu, a więc gdzieś bliżej dzisiejszej Dmowskiego. Ten budynek znik­nął jeszcze w czasie wojen napoleońskich, Żydzi długi czas nie tworzyli we Wrzeszczu większej wspólnoty. Dopiero kiedy powstało drugie Wolne Miasto, napłynęła tu nowa fala ludności żydowskiej, a założone w 1924 roku wrzeszczańskie Stowarzyszenie Synagogalne wystarało się o zgodę, odpowiednią paradę i wzniesienie modlitewnego budynku. Do Mirchauer Weg synagoga stanęła tyłem, gdyż względy religijne nakazały usytuować jej fronton od strony podwórza. Otwarto ją 25 września 1927 roku, a wydarzeniu temu nadano odpowiednią uroczystą oprawę.

Nowa Synagoga, w przeciwieństwie do pozostałych gdańskich bóżnic, przetrwała czasy hitlerowskie i po wojennej przerwie funkcjonowała jeszcze do 1951 roku. Potem przejęły ją władze państwowe i przez na­stępne półwiecze służyła średniej szkole muzycznej. W 1999 roku ponownie przyjęła w swe mury żydowską salę modłów, a po ko­lejnych kilku latach (2007/2008) szkoła wyprowadziła się ostatecznie do nowego lokum (też przy Partyzantów pod numerem 21A), gdzie muzyków umieszczono w pięknej willi, w której wcześniej mieściła się Poradnia Rentgenologiczna Wojewódzkiego Szpitala Przeciwgruźliczego.

***

Wojna obeszła się z naszą ulicą stosun­kowo łaskawie. Można oczywiście wyliczyć miejsca, w których po 1945 roku trzeba było na nowo odtwarzać zabudowę. Zwłaszcza okolice rynku, następnie budyn­ki w sąsiedztwie synagogi, (przed i za nią w ciągu północnej pierzei), budynki opodal willi kronprinza wymagały budowy od pod­staw. Ucierpiały wspomniane zakłady ko­munalne. Ale poza tym ulica, której od sa­mego początku powojennej historii miasta nadano „wojenne” miano Partyzantów (i to łącznie z osobną niegdyś Brentauer-Weg), nie zmieniła swojego charakteru – rezerwu­aru starej miejskiej, niszczejącej przez lata zaniedbań zabudowy.

Wiele się działo w samym centrum Wrzeszcza, tam gdzie Partyzantów stykała się z aleją Grunwaldzką. W 1970 roku po­wstał „dolarowiec”, pierwszy wrzeszczański wysokościowiec, a za­raz potem supersam PSS Społem, którego jedno z wejść/wyjść znalazło się przy ulicy Partyzantów. Na wysokości dawnej tramwajowej, a po­tem autobusowej zajezdni ulokowano cen­tralny przystanek dla wszystkich linii autobusowych odjeżdżających w stronę Brętowa i Firogi. Przez dziesięciolecia auto­busy dojeżdżały ciasną i wąską ulicą Partyzantów aż do Obywatelskiej i dopiero wtedy skręcały w ulicę Słowackiego. Na po­czątku lat osiemdziesiątych została już tylko jedna linia – „116”, zmierzająca niezmiennie do Nowca. W końcu i ta – u progu wielkich przemian dotykających tego re­jonu, a związanych z okresem transformacji ustrojowej (czyli tuż po 1992) – została „zdjęta” z ciągu ulicy.

Byłoby oczywiście daleko posuniętym fałszem i nietaktem głosić, że za „komuny” na Partyzantów nic, ale to zupełnie nic się nie działo. Niezabudowany w wielu miejscach, malowniczo nad meandrami Strzyży położony teren był wymarzonym miejscem mieszka­niowych lokalizacji. Bokiem do ulicy, ale tuż przy jej jezdni, stanęły – zaliczone do równo­ległej ulicy Batorego – bloki Lokatorsko-Własnościowej Spółdzielni Mieszkaniowej „Wrzeszcz” (tzw. osiedle Batorego). W po­czątku lat sześćdziesiątych XX wieku wybu­dowano czteropiętrowe bloki nad Strzyżą, opatrzone numerami Partyzantów 91-101 oraz 103-109 (te ostatnie zostały pięknie zmo­dernizowane w latach dziewięćdziesiątych). Po przeciwległej stronie ulicy ulokowały się kolejne zakłady o charakterze komunalnym, między innymi Zakład Transportu Samo­chodowego (pod numerem 70), Miejski Zak­ład Dróg i Mostów (numer 72 – dziś w znacz­nej części pod tym numerem mieści się biuro Transprojektu Gdańskiego), Przedsiębiors­two Gospodarki Mieszkaniowej (dziś filia Urzędu Miejskiego pod numerem 74), wresz­cie zakład usług pogrzebowych (obecnie pod nazwą „Zieleń” Sp. z.o.o pod numerem 76).

Ale tego, co się wydarzy z ulicą Par­tyzantów, zwłaszcza z jej początkowym fragmentem, gdy nastąpią w Polsce burz­liwe przemiany gospodarki rynkowej, nikt tak do końca nie przewidywał. A więc, naj­pierw z łóżek polowych i „szczękowych” sto­isk pionierów wolnego, nieskrępowanego handlu podniosły się całkiem zgrabne i regu­larnie posadowione względem siebie parte­rowe pawilony „Manhattanu”, a obok – w bu­dynkach dawnej zajezdni – umieszczono drugą część nowego wrzeszczańskiego cen­trum handlowego (między innymi hala „Suk­ces”). Gdański „Manhattan” stanął dokładnie u zbiegu Grunwaldzkiej i Partyzantów i skupił uwagę licznych klientów. Później zabytkowy, samotny jak palec (i do tego momentu niezbyt ładnie się prezentujący) budynek z czerwonej cegły, opatrzony numerem Partyzantów 6, za­mienił się w nowoczesną „fastfoodową” re­staurację Mc Donald’s (1994). W tym samym czasie do użytku oddany został pawilon pod numerem 40, który w gazetach okrzyknięto jako przykład „socrealizmu w kapitalizmie”, ganiąc jego cokolwiek dziwaczny wygląd. Wkrótce zniknęły też walące się rudery na rogu ulicy Sosnowej i Partyzantów (numery 28 i 30). Tę pierwszą rozebrano w 1994 roku, druga sama spłonęła – w 1997.

W tym samym 1997 roku zaczęto przebą­kiwać o zamierzonej przebudowie wzniesio­nego wysiłkiem kilkuset kupców „Manhat­tanu” pawilonowego w nowy „Manhattan” – wielopiętrowy, ze szklą i stali. Budowa no­wego centrum handlowo-usługowego ruszyła ostatecznie w lipcu 2001 roku. A potem znik­nął stary, biegnący pod skosem wlot ulicy Partyzantów do Grunwaldzkiej i wybudowano dwa nowe odcinki tej ulicy – jeden pro­stopadły do Grunwaldzkiej, drugi za nowym budynkiem centrum, wychodzący na Jaś­kową Dolinę. Centrum oddano do użytku w marcu 2004 roku. W 2008 roku, pod numerem Party­zantów 72, a więc bliżej Srebrzyska, powstał kompleks mieszkalny „Zabytkowa” (na rogu ulicy o tej właśnie nazwie).

Widok Wrzeszcza, po prawej Quattro Towers, po lewej wieżowiec ‘Olimp’, na dole ulica Partyzantów i Synagoga

Fot. Jerzy Pinkas / www.gdansk

Najnowszy rozdział historii ulicy Party­zantów zostanie napisany na naszych oczach. W listopadzie 2009 ruszyła (acz bardzo powoli i nie bez towarzyszących jej kontrowersji i sporów) budowa „Quttro Towers”, czterech bliźniaczych, szesnastopiętrowych wieżow­ców, które dołączą do stojącego dotąd w poje­dynkę „Olimpu”. Z punktu widzenia inwestycyjnego ich lokalizacja jest idealna: wyposa­żone we własne centrum handlowo-usługowe w parterze i podziemny parking, zostaną zbu­dowane w miejscu dawnej zajezdni, na placu po zlikwidowanej już hali „Sukces”, a więc w samym środku Wrzeszcza. Gdy staną, stworzą bardziej prawdziwy gdański „Manhattan”, posadowiony obok galerii handlo­wej, która do dziś nosi tę dumną – acz prze­cież nie bez pewnej autoironii nadaną – nazwę.

Na drugim krańcu Partyzantów ru­szyły wielkie wyburzenia: znikają kamieniczki opatrzone numerami 108-118, bo pój­dzie tędy – od stóp apartamentowców Brętowskiej Bramy – tzw. nowa Słowackiego (dzisiaj aleja Żołnierzy Wyklętych).

Sławomir Kościelak

Pierwodruk: „30 Dni” 6/2009