Budowanie nowych linii, które były niezbędne, by z możliwie dużą swobodą poruszać się z jednej do innych części miasta, było niemal ciągłym procesem, a nowe połączenia powstawały niekiedy w zaskakującym tempie. Dzięki temu coraz większa liczba mieszkańców miała możliwość szybkiego dojścia do przystanku tramwajowego, a komunikacja miejska stawała się naprawdę masowa.
Oczywiście, tramwaje nie były jedynym środkiem transportu w tamtych dziesięcioleciach. Można było przecież podróżować po mieście i jego okolicach dorożkami, a do wielu dzielnic nadwodnych docierały parowce. Z biegiem czasu pojawiły się autobusy i taksówki. Na dominującą rolę ruchu tramwajowego może jednak wskazywać i taka okoliczność, że węzły przesiadkowe, a więc miejsca, w których podróżujący mogli zmienić środek transportu lub przesiąść się z jednej linii na inną linię, prawie zawsze związane były z dużymi przystankami tramwajowymi. Kilka takich węzłów funkcjonowało na głównych gdańskich placach – na Długim Targu, na Targu Węglowym i Siennym, a także w pobliżu dworców kolejowych.
Na Długim Targu
Dość wcześnie powstał węzeł przesiadkowy na Długim Targu (Langermarkt), w jego wschodniej części w pobliżu Bramy Zielonej. Pasażerowie mieli tu okazję do dokonania przesiadki między takimi środkami komunikacji jak tramwaj, dorożka (później taksówka) czy parowiec.
Tramwaje pojawiły się na Długim Targu w 1883 roku. Do 1896 wszystkie jeździły w zaprzęgach konnych, ale od lata 1896 roku z napędem elektrycznym. Jedne dojeżdżały tutaj ulicą Długą (Langegasse) z kierunku Wrzeszcza (Langfuhr), inne docierały Mostem Zielonym i Stągiewną (Milchkannengasse) z Dolnego Miasta, a konkretnie spod nieistniejącej dziś pierwotnej bramy Żuławskiej w pobliżu Opływu Motławy, albo okolic szpitala Najświętszej Maryi Panny (róg Łąkowej i Kieturakisa) i powstałej w jego pobliżu zajezdni przy ulicy Wiosennej (Lenzgasse).
Z Długiego Targu można było dojechać tramwajem bezpośrednio do czynnych w różnych latach dworców kolejowych w zachodniej części miasta (Dworzec Brama Wyżynna i Dworzec Główny), natomiast z jedną przesiadką dojeżdżano od 1886 do otwartego w 1852 najstarszego w mieście Dworca Brama Nizinna (nazywany też Dworcem Południowym) w południowej części miasta.
Ci, którzy chcieli dostać się nad morze mogli (od 1908) dojechać z Długiego Targu niemal do samej plaży w Jelitkowie (Glettkau; z przesiadką w Oliwie), a od 1927 do plaży na Stogach (Heubude; tu bez konieczności przesiadki). W ciągu dnia tramwaje jeździły zazwyczaj z około dziesięciominutową częstotliwością. Tramwaje na Stogi kursowały w dni plażowe nawet z częstotliwością co 3 minuty.
W pierwszym okresie funkcjonowania tramwajów na Długim Targu kilka linii miało tu przystanki krańcowe, dlatego od głównego toru, na odcinku między Bramą Zieloną i Fontanną Neptuna, wyprowadzono tor dodatkowy – zarówno pojedyncze wagony jak i składy dwuwagonowe mogły oczekiwać na włączenie do ruchu. W tej samej części placu istniał od dawna postój dorożek, które w miarę rozwoju motoryzacji były wypierane przez taksówki; korzystanie z tych środków lokomocji dawało podróżnym możliwość dojazdu niemal pod każdy adres.
Według polskiego przewodnika z 1921 roku na Długim Targu znajdował się także przystanek autobusowy – w sezonie letnim samochody wyruszały stąd do Sopotu co pół godziny, a w nocy co godzinę, natomiast autobusy jadące na Stogi miały na tym placu przystanek przelotowy (według przewodnika z 1921 roku zaczynały bieg przy Dworcu Głównym). Inną informację przynosi przewodnik z 1928 roku – autobusy ruszały na Stogi z Targu Siennego „co kwadrans”.
Pozostaje jeszcze wspomnieć, że przechodząc z przystanków tramwajowych na Długim Targu przez Zieloną Bramę na Długie Pobrzeże dochodziło się do kilku przystani żeglugi przybrzeżnej, skąd można było odpłynąć do wielu miejscowości nad Wisłą, także do Sopotu czy na Hel.
Na Targu Węglowym
Tory tramwajowe przecinały Targ Węglowy (Kohlenmarkt) na linii północ-południe. Od południa tramwaje docierały tu z kilku kierunków. Początkowo z ulicy Bogusławskiego (Reitbahn) przyjeżdżały od strony Oruni, później wykonano pętlę uliczną z Targu Siennego przez ulicę Bogusławskiego z powrotem na Targ Sienny. Przez Złotą Bramę przybywały od strony Długiego Targu, natomiast z Wałów Jagiellońskich (Dominikswall) i Targu Siennego (Heumarkt) dojeżdżały z różnych kierunków, w zależności od tego, o jakich latach będziemy mówili.
Na tym placu znajdowały się przystanki początkowe/końcowe kilku linii tramwajowych i dlatego – podobnie jak na Długim Targu – zbudowano dodatkowy tor. Między budynkiem Teatru Miejskiego i Zbrojownią znajdował się przystanek autobusowy, z którego – jak informował dawną polszczyzną Mieczysław Orłowicz w przewodniku z 1929 roku – odbywały się kursy „co pół godziny (w nocy co godzinę) z Kohlmarktu przez Wrzeszcze do Sopot”. Zatem, podobnie jak na Długim Targu, i tu znajdowało się miejsce przesiadkowe i podobnie jak tam, tak i tu funkcjonował postój dorożek, a następnie taksówek (przy pierzei po stronie Zbrojowni).
W różnych latach jeżdżono stąd tramwajami w kierunku zachodnim, a więc na Siedlce i do Emaus (Schidlitz, Emaus; od 1896 roku) albo – w kierunku odwrotnym – do Długiego Targu i dalej na Dolne Miasto (od 1883), a później jeszcze dalej, czyli przez Przeróbkę (Troyl) na Stogi (od 1927). W kierunku północnym tramwaje kursowały do Wrzeszcza i Oliwy (połączenie z Oliwą wznowiono w 1901). Od 1930 można się było także dostać do przystanku przy lotnisku we Wrzeszczu (jadąc dzisiejszą aleją Zwycięstwa, a następnie Hallera, Mickiewicza i Legionów). W kierunku południowym z bezpośredniego sąsiedztwa Bramy Wyżynnej dojeżdżano przez Zaroślak i Stare Szkoty na Orunię (od 1896).
Przez Targ Drzewny i Hucisko
Wraz z rozwojem sieci tramwajowej, co następowało w miarę burzenia obwałowań i tworzenia nowych tras komunikacyjnych, powstawały kolejne miejsca krzyżowania się i „spotykania” tramwajowych tras. Takie przystanki były dogodnymi punktami do przesiadania się z linii na linię i zmiany kierunku jazdy.
Przez pewien czas takim miejscem był też Targ Drzewny. Na początku XX wieku przebiegały tutaj dwie nitki torów. Jedna została poprowadzona w 1901 roku po północnej stronie zieleńca, który zajmował środek tego placu (obecnie z pomnikiem Jana III Sobieskiego). Docierała z ulicy Szerokiej (Breitgasse), czyli spod Żurawia, gdzie swój początek miała linia, dla której ją zbudowano, a z Targu Drzewnego wjeżdżała w ulicę Kowalską (Schmiedegasse) w kierunku Korzennej i Targu Kaszubskiego (Pfefferstadt, Kassubischermarkt) i dalej do Nowego Portu i Brzeźna. Drugi tor na tym placu przebiegał po południowej stronie zieleńca i prowadził od Huciska na Targ Węglowy. Zmieniło się to w 1929 roku, kiedy tramwaje linii do Nowego Portu poprowadzone zostały częściowo skorygowaną trasą, już nie przez Kowalską (tą ulicą powracały z Nowego Portu), ale przez Hucisko (Silberhütte), Podwale Grodzkie (Stadtgraben) i dalej przez nieistniejący dziś Plac Hanzy (Hansaplatz).
Punktem, w którym przecinało się kilka linii, z czasem stało się także skrzyżowanie Huciska i Wałów Jagiellońskich (Elisabethwal, Dominikswal). Można powiedzieć, że torowisko miało tu potrójny rozjazd – na północ, zachód i południe. Jedno odgałęzienie prowadziło w stronę Podwala Grodzkiego z Dworcem Głównym, zachodnie – w kierunku Nowych Ogrodów (Neugarten) z przecznicą 3 Maja (Promenade), i ostatnie – w kierunku Dolnego Miasta, Stogów lub Oruni.
Zgodnie z obowiązującymi zaleceniami sanitarnymi na publicznych placach musiały znajdować się miejskie szalety, co zapewne miało znaczenie dla podróżujących tramwajami. Na Targu Węglowym taki przybytek stanął blisko Zbrojowni i przystanku autobusów jako nieduży domek z pruskiego muru, kryty dwuspadowym daszkiem ze strzelistą wieżyczką i umieszczonymi na niej tarczami zagarowanymi, skierowanymi na cztery strony świata. Na Targu Drzewnym był to nieduży cylindryczny blaszak w narożniku zieleńca po stronie Huciska.
Przy Targu Siennym
To pierwszy przystanek przesiadkowy pomiędzy liniami tramwajowymi w Gdańsku. Na tym placu, w niedużym oddaleniu od Bramy Wyżynnej, znajdowały się przystanki początkowe/końcowe dwóch najstarszych linii tramwajowych, jeszcze z konnym zaprzęgiem. Pierwszą, która powstała w 1873 roku, można było dojechać do przystanku końcowego przy zajezdni w Oliwie (Grunwaldzka 537), natomiast tramwajami drugiej linii, otwartej w 1878, dojeżdżano przez Zaroślak i Stare Szkoty na Orunię. Kiedy te linie powstawały, Gdańsk był jeszcze szczelnie otoczony pierścieniem ziemnych obwałowań i ulice były niedostępne dla komunikacji tramwajowej. Warunki, żeby to zmienić, zaistniały dopiero po zasypaniu fosy przed Bramą Wyżynną i częściowym usunięciu (w latach 1878-1879) obwałowań w jej najbliższym sąsiedztwie. Powstałymi wówczas prześwitami w wałach poprowadzono w roku 1883 tory tramwaju konnego z Targu Siennego przez Długą i Długi Targ do Bramy Zielonej.
W latach dwudziestych XX wieku na Targu Siennym blisko Bramy Wyżynnej znajdował się ważny przystanek autobusowy. Jeżdżono stąd między innymi na Stogi, do Malborka (Marienburg); z przystankiem w Nowym Dworze Gdańskim (Tiegenhof), do Przywidza (Mariensee), Sobieszewa (Bohnsack) i w innych kierunkach. Znaczenie Targu Siennego jako węzła przesiadkowego wzrosło, kiedy w latach 1926-1928 powstały uliczne pętle tramwajowe, z których jedna „zahaczała” o ten plac. Tradycja miejsca przesiadkowego utrzymywała się tutaj również po ostatniej wojnie – w latach 1954-1973 w bezpośrednim sąsiedztwie targu, za kanałem Raduni, czynny był dworzec autobusowy PKS z wieloma połączeniami lokalnymi i krajowymi, a na samym targu dworzec autobusowy WPK-GG dla autobusów miejskich.
Przy Dworcu Brama Nizinna
Jeden z węzłów przesiadkowych powstał na styku Starego Przedmieścia i terenów odciętych od Wyspy Spichrzów, gdzie w roku 1852 otwarto Dworzec Brama Nizinna (Danzig Leegetor), z bocznicą towarową na Wyspę Spichrzów). Gdańsk uzyskał wtedy połączenie przez Tczew z węzłem kolejowym w Bydgoszczy. Było to północne odgałęzienie Pruskiej Kolei Wschodniej (Ostbahn), która połączyła Berlin z Królewcem. Dworzec miał adres Toruńska 10 (Thornscherweg) i przez ponad czterdzieści cztery służył do obsługi ruchu pasażerskiego i towarowego. W 1867 roku poprowadzono z części rozrządowej stacji podmiejską jednotorową linię kolejową do Nowego Portu (przez Bramę Oruńską, Zaroślak itd.).
W 1886 dworzec przy Bramie Nizinnej został połączony z centrum miasta linią tramwajową, która miała początek blisko zajezdni przy Wiosennej na Dolnym Mieście i kierując się stamtąd Toruńską docierała na Stare Przedmieście, gdzie przez Żabi Kruk (Poggenpfuhl) trafiała na Główne Miasto i kończyła bieg na Targu Rybnym (Fischmarkt). Jeden z przystanków na Toruńskiej, o nazwie Ostbahnhof, wyznaczono właśnie przy dworcu. Na placu dworcowym, co oczywiste, można było skorzystać z jednej z dorożek, które miały tutaj miejsca postojowe.
Z biegiem lat, kiedy ciężar obsługi ruchu pasażerskiego coraz bardziej przenosił się na Dworzec Brama Wyżynna (Hohetor Bahnhof), dworzec przy Bramie Nizinnej przestał pełnić rolę dworca osobowego. Stało się to w 1896 roku. Z Dworca Brama Wyżynna, położonego bliżej centrum, z wejściem od strony ulicy 3 Maja (na wysokości gmachu Szkoły Wojennej, niedawnej siedziby Urzędu Pracy), od 1870 roku istniało połączenie podmiejskie z Wrzeszczem, Oliwą i Sopotem i dalekobieżne z Berlinem (z przesiadką w Stargardzie Szczecińskim).
Przy Dworcu Głównym
Na Podwalu Grodzkim bezpośrednio przy wybudowanym w 1900 roku Dworcu Głównym (Hauptbahnhof; z frontem do Podwala Grodzkiego) i w jego bliskiej okolicy na początku lat trzydziestych XX wieku koncentrowały się przystanki niemal wszystkich gdańskich linii (oczywiście, nie licząc linii Oliwa-Jelitkowo i Wrzeszcz-Nowy Port). Bez konieczności przesiadki można było stąd podróżować do Wrzeszcza i Oliwy, i do lotniska we Wrzeszczu, a przez pobliski Placu Hanzy do Nowego Portu. W kierunku południowym dojeżdżano bezpośrednio na Stogi (przez Długi Targ, Długie Ogrody i Przeróbkę). Innymi liniami podróżowano do Łąkowej (Weidengasse) na Dolnym Mieście, a także do czynnego również w tej dzielnicy przy Bramie Długich Ogrodów dworca żuławskiej kolei wąskotorowej (Kleinbahnhof). Z jedną przesiadką łatwo było dojechać na Orunię albo na Siedlce. Przy placu dworcowym postój miały dorożki, a później taksówki.
W latach międzywojennych i tutaj pojawiła się komunikacja autobusowa. Autobusy jeździły przez Wrzeszcz i Oliwę do Sopotu, a inne wyruszały na Stogi. Co ciekawe, w 1927 roku połączenie autobusowe na Stogi przegrało konkurencję z uruchomioną wtedy linią tramwajową.
Wokół Dworca Głównego i dzisiaj funkcjonują liczne przystanki tramwajowe i autobusowe po obu stronach kolejowego torowiska. Z przystanków przy Podwalu Grodzkim i ulicy 3 Maja jeżdżą tramwaje i autobusy najważniejszych linii miejskich, a dodatkowo przy 3 Maja 12 od 1973 roku funkcjonuje dworzec autobusowy, gdzie regularnie zawijają autobusy polskich i zagranicznych przewoźników. Przy Podwalu Grodzkim jest też postój taksówek i parking dla samochodów osobowych.
TTG
Wykorzystano:
Dawne gdańskie gazety niemieckie;
Dawne polskie i niemieckie przewodniki po Gdańsku.
Tekst powstał i jest publikowany dzięki wsparciu: Gdańskie Autobusy i Tramwaje Sp. z o.o.
Pierwodruk: „30 Dni” 3/2022
