Po sukcesie reformacji Gdańsk był jednym z najsilniejszych ośrodków protestantyzmu w Prusach Królewskich. Dzięki swojej pozycji gospodarczej i politycznej miasto mogło skutecznie chronić się przed wpływami Kościoła katolickiego, który umacniał się w Polsce. Mimo wszystko, pozostał w Gdańsku „pewien margines ludności katolickiej”, „w wyniku procesów demograficznych z biegiem czasu coraz liczniejszy”.
Sławomir Kościelak postawił przed sobą zadanie przedstawienia „całokształtu problemów związanych z funkcjonowaniem mniejszościowej społeczności katolickiej w protestanckim Gdańsku” na przestrzeni dwóch i pół stuleci, a więc od połowy XVI do końca XVIII wieku. Powstało obszerne studium pokazujące „formy organizacyjne wytworzone przez Kościół, jak i zachowania korzystających z tych form wiernych”. Prócz „elementów składających się na działalność parafii i klasztorów, w tym także bractw, szkół i szpitalnych fundacji, dokonano również oceny środków pozostających do dyspozycji instytucji kościelnych, ponadto – struktury i kondycji samej społeczności wiernych”.
Podsumowując swoje badania, autor zauważa, że „Kościół katolicki i katolicy jako mieszkańcy Gdańska pozostali (…) strukturą pod wieloma względami, a zwłaszcza w sensie prawnym, upośledzoną”. Nie oznacza to jednak, że żyli w zupełnej izolacji i nie uczestniczyli w życiu społeczności i gospodarce miasta.
„Katolików i protestantów – pisze Kościelak – wiele w Gdańsku łączyło, bezpośrednio mogły to być więzy krwi i towarzyskie, skłaniające do świadczenia sobie nawzajem honorów przy rodzinnych uroczystościach”. Co więcej, „rzemieślnicy, obojętnie jakiego wyznania, gotowi byli sprostać każdemu zleceniu, obojętnie czy od rodzimych, czy obcych instytucji katolickich czy protestanckich. Wydaje się, że wyznanie składającego zamówienie (ofertę) schodziło wówczas na dalszy plan. W warunkach silnej konfesyjnej identyfikacji (i rywalizacji) możliwa była zatem także codzienna koegzystencja, w której towarem w równym stopniu mógł być bochenek kupionego u protestanta/katolika chleba, co i słowo swoistego dialogu”.
***
Sławomir Kościelak „Katolicy w protestanckim Gdańsku od drugiej połowu XVI do końca XVIII wieku”, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2012.
Spis treści: Wstęp – Przedmiot i cel badań, Literatura przedmiotu, Źródła, Uwagi techniczne i podziękowania; Rozdział l – Etapy luteranizacji Gdańska w XVI wieku [Sytuacja religijna w mieście na przełomie XV i XVI wieku, Przyczyny reformacji w Gdańsku, Przebieg pierwszych wystąpień reformacyjnych w latach 1518-1526, Reformacja utajona – sukcesy działalności Pankratiusa Klemmego (1526-1546), Reformacyjny przełom w Gdańsku – ustanowienie wolności wyznaniowej (1546-1557), Ugruntowanie protestanckiego porządku w mieście (1557-1 577)]; Rozdział 2 – Kościół katolicki w Gdańsku około 1580 roku – raport punktu wyjścia (Miejsce w strukturze lokalnego kościoła – przynależność diecezjalna, archidiakonalna i dekanalna Gdańska przed 1580 rokiem. Parafie dekanatu gdańskiego, Sieć parafialna na terenie miasta i jego terytorium wiejskim w późnym średniowieczu oraz jej wymuszone reformacją przemiany w XVI wieku, Zachowane w Gdańsku instytucje kościelne – ich stan i możliwości wykorzystania około 1580 roku, Obiekty sakralne w ręku katolików w Gdańsku około 1580 r. – ich stan i możliwości wykorzystania, Liczebność i przekrój społeczny gdańskich katolików u schyłku XVI wieku. Kondycja religijna wiernych, Wczesna kontrreformacja w Gdańsku: od (biskupów) Drzewickiego do Karnkowskiego); Rozdział 3 – Kontrreformacja i reforma Kościoła w Gdańsku od drugiej polowy XVI do końca XVIII wieku. Sukcesy i porażki katolickiej ekspansji do wnętrza miasta (Działalność biskupa Hieronima Rozrażewskiego – kierunki kontrreformacji i reformy Kościoła w Gdańsku u progu epoki potrydenckiej, Procesy o Kościół Mariacki, Próby odzyskania innych kościołów parafialnych w mieście, Ustanowienie świątyni zastępczej – Kaplicy Królewskiej, Próba założenia wewnątrz miasta placówki jezuickiej, jezuickie kapelanie (wikariaty) i stacje misyjne w Gdańsku, Dominikanie – odnowa klasztoru. Liczebność i zadania konwentu. Obiekty klasztorne i sakralne – innowacje, wykorzystanie, Zakon Zbawiciela (brygidki i brygidianie) – odnowa klasztoru. Liczebność i zadania konwentów. Obiekty klasztorne i sakralne – innowacje, wykorzystanie, Karmelici – odnowa klasztoru. Liczebność i zadania konwentu. Obiekty sakralne – innowacje, wykorzystanie, Próby odnowienia klasztoru franciszkanów oraz osadzenia w Gdańsku innych zakonów); Rozdział 4 – Prawne uwarunkowania egzystencji katolików w Gdańsku (Uwarunkowania prawne sprzed reformacji, Pozycja Kościoła i katolików w Gdańsku po zwycięstwie reformacji. Podstawy prawne. Dostęp do organów władzy, członkostwa w cechach i obywatelstwa, Ograniczenia w sprawowaniu kultu, Jurysdykcja kościelna na terenie miasta. Jurysdykcja miejska wobec katolików, Próba przechwycenia prawa patronatu nad klasztorem brygidek, Egzekwowanie jurysdykcji miejskiej na terenie klasztornych jurydyk, Problem jurysdykcji nad Biskupią Górką, Realizacja prawa małżeńskiego. Gdańszczanie przed konsystorzem gdańskim, Katolicka posługa na rzecz pensjonariuszy szpitali i skazańców w świetle przepisów prawnych, Inne prawne aspekty funkcjonowania Kościoła w Gdańsku); Rozdział 5 – Własność i dochody Kościoła w Gdańsku w XVII i XVIII wieku (Uposażenie ziemskie gdańskich instytucji kościelnych, Nieruchomości w mieście należące do gdańskich instytucji katolickich: grunty i domy, Nieruchomości w mieście należące do pozamiejskich instytucji katolickich: grunty i domy, Podsumowanie zasobu nieruchomości katolickich instytucji w Gdańsku, Działalność gospodarcza w jurydykach, Kapitały i lokaty gdańskich instytucji kościelnych na kontach Kamlarii, Kapitały i lokaty pozagdańskich instytucji kościelnych na kontach Kamlarii, Problem dziesięciny, Zwyczajowe subsydia i wypłaty z kasy miejskiej (fundacji) – stałe świadczenia na rzecz katolików ze strony luteran, Subsydia jednorazowe. Jałmużna. Darowizny testamentowe, Opiaty za czynności duszpasterskie, Zarząd nad majątkami kościelnymi w mieście); Rozdział 6 – Posługa duszpasterska w kościołach parafii gdańskiej w świetle ksiąg metrykalnych (Wezwanie i granice parafii w XVII-XVIII wieku. Podział na okręgi filialne w 1718 r., Proboszczowie, Wikarzy w parafii gdańskiej, Księgi metrykalne, dokumenty parafialne i sprzęt liturgiczny, Sprawowanie sakramentów w Gdańsku. Analiza zapisów w księgach metrykalnych); Rozdział 7 – Inne formy duszpasterstwa i działalności religijnej. Wspomaganie z terenu podmiejskich osad (Msze i nabożeństwa. Kazania. Procesje, Katolickie bractwa religijne w mieście, Kult świętych, literatura religijna, dewocjonalia, Szkoły katolickie na terenie miasta, Szpitale, opieka charytatywna wewnątrz miasta, Wsparcie z podmiejskich osad – domy zakonne, Wsparcie z podmiejskich osad – szkolnictwo, Wsparcie z podmiejskich osad – szpitale, Wsparcie z podmiejskich osad – bractwa religijne); Rozdział 8 – Katolicka społeczność w Gdańsku w XVII i XVIII wieku (Liczebność – dynamika wzrostu ludności katolickiej w Gdańsku. Rozmieszczenie katolików w obrębie gdańskiego zespołu miejskiego, Elity – w kręgu gdańskich patrycjuszy, Elity – funkcjonariusze pozamiejskich urzędów publicznych, Elity – zamożni kupcy i armatorzy, Obywatele – członkowie miejskiego pospólstwa (kupcy, rzemieślnicy), Obywatele – artyści, muzycy, przedstawiciele wolnych zawodów, Charakterystyka katolickiego plebsu w Gdańsku (służba domowa, inne zawody), Mieszkańcy katolickich jurydyk, Emigranci i przybysze z odleglejszych krajów. Szlacheccy rezydenci z Prus Królewskich i Rzeczypospolitej, Katolicka szlachta cudzoziemskiego pochodzenia); Rozdział 9 – Koegzystencja z protestancką większością miasta (Tumulty i religijne spory, Paszkwile i inwektywy. Przejawy uprzedzeń, niechęci, nienawiści. Zachowania i opinie: negatywne – pozytywne, Problem konwersji na katolicyzm i z katolicyzmu na protestantyzm, Więzi rodzinne i towarzyskie między katolikami a protestantami; Kooperacja gospodarcza i kulturalna, wspólne interesy, zamówienia, sprawy majątkowe i sporne (m.in. posagi brygidek), sąsiedzkie współżycie, Gesty dobrej woli, wspólne akcje dobroczynne); Podsumowanie (Miejsce katolików w protestanckim Gdańsku, Modele protestancko-katolickich stosunków w miastach Rzeszy i Prusach Królewskich (Polsce) – próba porównania.
