Kazimierz Piwarski to jeden z klasyków (obok Szymona Askenazego i Mariana Pelczara) polskiego piśmiennictwa poświęconego Gdańskowi.
W przedmowie (pisanej w czerwcu 1944) autor tak zakreśla swój punkt widzenia: „Chcemy spojrzeć wreszcie z całą trzeźwością na stosunek dziejowy Gdańska do Polski. Wydaje się nam, że trzeba będzie znacznie chłodniej, wyzbywszy się balastu tak częstej u nas uczuciowości, spojrzeć na owe karty dziejów, na których czytamy o »wierności« Gdańska wobec Polski. Dokładniej przyjdzie się nam też przyjrzeć tym kartom, z których wyziera poprzez wszystkie obsłonki wieków antagonizm żywiołu niemieckiego i polskiego. W tym świetle zapewne inaczej ocenimy cały proces dziejowy i wyciągniemy właściwe wnioski na przyszłość. W nowej Polsce Gdańsk, jako jej własność na wieki, nie może być miastem z imienia jedynie polskim, ale musi być z ducha i krwi polski, słowiański – jak nim był ongiś przed potworną rzezią krzyżacką w r. 1308”.
***
Kazimierz Piwarski „Dzieje Gdańska w zarysie”, seria „Dziejopisarze Gdańska”, Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. J. Conrada Korzeniowskiego w Gdańsku i Wydawnictwo Adam Marszałek, Gdańsk 1997.
Spis treści: Przedmowa; Za pierwszych Piastów – Czasy przedhistoryczne, Pierwsza wiadomość historyczna o Gdańsku, Pochodzenie nazwy Gdańska, Władztwo Chrobrego nad Pomorzem, Dalsze dzieje Pomorza, Związek Gdańska z biskupstwem kujawskim, Za Polski dzielnicowej, Walki o niezawisłość Pomorza, Gdańsk w XIII w.; Krzyżacy wstępują na widownię – Pierwsze walki Świętopełka z Krzyżakami, Intrygi brandenburskie, Związanie Pomorza z Polską; Upadek dawnego Gdańska – Zmienne koleje Polski i Pomorza po śmierci Przemysła, Zatarg Łokietka z rodem Święców, Pomoc krzyżacka przeciw Brandenburczykom, Rzeź Gdańska w r. 1308, Zagarnięcie Pomorza przez Krzyżaków; „Aż odzyskasz Gdańsk” – Wysiłki Łokietka w kierunku odzyskania Ziemi Pomorskiej, Polskość Pomorza w świetle procesu warszawskiego w r. 1339, Traktat kaliski z r. 1343, Program Polski piastowskiej w stosunku do Pomorza; Pod rządami krzyżackimi – Przebudowa Gdańska, Ustrój miasta, Gdańsk członkiem Hanzy, Wzrastający antagonizm między miastem i Zakonem, Grunwald i pokój toruński, Krwawe zatargi z Zakonem, Trudności finansowe Zakonu, Początki upadku państwa krzyżackiego; Gdańsk wraca do Polski – Związek pruski, Akt inkorporacji ziem zakonnych z r. 1454, Udział Gdańska w wojnie trzynastoletniej; W związku państwowym z Polską – Przywileje kazimierzowskie, Spór o cło palowe, Król popiera Gdańsk, Pośrednictwo kupców gdańskich w handlu zamorskim, Rozwój miasta, Ruch umysłowy w Gdańsku; Ruchy społeczne i religijne – Skutki konfliktu krzyżacko-polskiego i wojen hanzeatyckich, Wierzenia społeczno-religijne i reformy, Interwencja króla, Statuta sigismundi, Zaniedbanie interesów polskiej racji stanu, Wzmocnienie stanowiska żywiołu polskiego, Zwycięstwo reformacji w Gdańsku; Polska wzmacnia swe władztwo nad ujściem Wisły – Ujemne skutki przywilejów gdańskich, Gdańsk – „Chłańsk”, Próby aktywnej polityki polskiej na Bałtyku, Zaczątki floty, Zajścia w porcie gdańskim, Zespolenie Prus Królewskich z Polską, Konstytucja Karnkowskiego; Konflikt Gdańska z królem polskim – Błędy polityki polskiej, Po śmierci ostatniego Jagiellona, Nieprzejednane stanowisko Batorego, Konflikt zbrojny, Kompromisowy układ w Malborku, Zwycięstwo Gdańska w sprawie elbląskiej, Upadek myśli bałtyckiej Zygmunta Augusta; Lata dawnej świetności Gdańska – Rozkwit miasta w XVI i XVII w., Stosunki wyznaniowe i narodowościowe, Patriotyzm polsko-gdański; Gdańsk w pierwszej wojnie szwedzkiej – Konflikt polsko-szwedzki, Stanowisko Gdańska, Zwycięstwo floty polskiej i rozejm w Starym Targu; Władysław IV a Gdańsk – Plany bałtyckie króla a rozejm w Sztumskiej Wsi, Władysław IV w Gdańsku, Zatarg Polski z Gdańskiem, Sukces Gdańska w sporze z królem; W czasach „potopu” – 200-lecie przyłączenia Gdańska do Polski, Wojna polsko-szwedzka, Pokój w Oliwie w r. 1660; Za króla Jana – Wschód i Północ w polityce Jana III, Trudności polityczne nad Bałtykiem, Fermenty społeczne i spory religijne w Gdańsku, Zabiegi cechów i rady w Polsce, Bałtyckie plany króla, Jan III w Gdańsku, Udaremnienie planów królewskich; Okres wojny północnej – Gdańsk wobec elekcji w r. 1667, Zabiegi miasta o ochronę przed Szwedami, Zmienne koleje Gdańska, Upadek gospodarczy miasta; Gdańsk w obronie króla Stanisława – Elekcja w r. 1733, Oblężenie Gdańska, Nikła pomoc Francji, Ucieczka króla Stanisława i kapitulacja miasta, Zmierzch Gdańska; U schyłku Rzeczpospolitej – Stosunki wewnętrzne Gdańska, Ordynacja Augusta III z r. 1750, Wzmocnienie zwierzchnictwa polskiego, Lengnich wyrazicielem stosunku gdańszczan do Polski; Gdańsk broni się przed zaborczością pruską – Zakusy Fryderyka, Interwencja Anglii i Rosji, Knowania pruskie, Gdańsk szuka pomocy w Polsce, Przyłączenie Gdańska do Prus w r. 1793; Prusacy w Gdańsku – „Wojna nerwów”, Gdańsk wobec Prus i Polski, Stosunki wewnętrzne Gdańska pod rządami pruskimi; Gdańsk „Wolnym Miastem” – W ręku Napoleona, „Wolne Miasto”, Oblężenie Gdańska przez armie rosyjską i pruską, W obliczu nowej sytuacji politycznej; Pod rządami prusko-niemieckimi – Prusaczenie obszaru nadwiślańskiego, Oblicze gospodarcze i kulturalne Gdańska, Ruch kaszubski; Sprawa Gdańska po pierwszej wojnie światowej – Polskie postulaty w sprawie Gdańska, Niemiecka akcja propagandowa, Błąd Lloyda George’a; Wolne Miasto po raz wtóry – Zasady nowego ustroju, Korzyści gospodarcze nowego położenia, Polskość wobec szowinistycznej polityki Gdańska, Port w Gdyni, Propaganda hitlerowska w Gdańsku i w Polsce, „Zurück zum Reich”, Walka o Gdańsk i byt Polski.
