„Dom podcieniowy na Żuławach jest swoistym fenomenem” – pisze we wstępie Marta Koperska-Kośmicka. „Stanowi materialny wyraz kultury zamożnych chłopów, którym bliżej było do bogatych mieszczan Gdańska czy Elbląga, niż do skromnych mieszkańców wiejskich chat innych rejonów Polski. Odrębność ta była wynikiem określonych warunków gospodarczych i prawnych, opartych na długoterminowej, dziedzicznej formie dzierżawy ziemi. Dała ona ekonomiczne podstawy bogactwa żuławiaków, które wyrażało się nie tylko w architekturze ich domostw, ale również w wystroju wnętrz i wyposażeniu”.
Głównym celem, który przyświeca autorce, jest „przedstawienie aktualnego stanu zachowania unikatowej architektury ludowej oraz pokazanie dynamiki zmian, jakie zaszły w krajobrazie kulturowym Delty Wisły na przestrzeni ostatnich stu lat”. Praca „ma uzmysłowić ogromną skalę procesu destrukcji, który odbywa się na naszych oczach, będąc jednocześnie sposobem na utrwalenie dokumentów pamięci o ważnych dla tożsamości regionu utworach architektury, sztuki i środowiska. Są one fundamentem rodzimego, etnicznego i kulturowego dziedzictwa, które należy ocalić dla potomnych”.
***
Marta Koperska-Kośmicka „Dom podcieniowy na Żuławach”, Instytut Kaszubski w Gdańsku, Gdańsk 2020.
Spis treści: Przedmowa; Wprowadzenie; Rozdział 1 – Charakterystyka materiałów źródłowych: Stan badań, Źródła niepublikowane, Źródła publikowane; Rozdział 2 – Przyrodniczo-kulturowa przestrzeń Delty Wisły: Środowisko naturalne, Przestrzeń kulturowa; Rozdział 3 – Specyficzny typ zabudowy żuławskiej wsi: Żuławski podcień na tle architektury innych terenów, Dom podcieniowy w krajobrazie żuławskiej wsi; Rozdział 4 – Gospodarstwo na Żuławach i jego mieszkańcy: Wielkość gospodarstwa, Formy przestrzenne zagród, Mieszkańcy i użytkownicy domów; Rozdział 5 – Forma architektoniczna i szczegóły konstrukcji: Forma architektoniczna, Szczegóły konstrukcji; Rozdział 6 – Detal architektoniczny i elementy wystroju: Elementy dekoracyjne podcienia, Zdobnictwo szczytów, Strefa okapowa, Węgłowanie naroży, Stolarka, Napisy fundacyjne, Wystrój wnętrz; Rozdział 7 – Stan zachowania i problematyka konserwatorska: Charakterystyka procesu degradacji, Problematyka konserwatorska; Bibliografia; Materiały źródłowe.
