Przedmiotem badań Dobromiły Rzyskiej-Laube, których efektem jest ta książka, stały się zbiory dzieł artystycznych, gromadzone od końca XVIII wieku przez polskich ziemian z regionu Pomorza Nadwiślańskiego. Zadanie było niełatwe, gdyż brakuje dokumentów i przekazów dotyczących tych kolekcji, a one same uległy rozproszeniu, a nierzadko zniszczeniu.
„Trzon książki” – pisze autorka, wprowadzając nas w rozważania – „stanowią […] części opisujące różne zbiory artystyczne polskich ziemian na Pomorzu Nadwiślańskim. Pierwsza poświęcona jest wyłącznie kolekcji Sierakowskich z Waplewa, podczas gdy w drugiej umieszczono trzy mikromonografie kolekcji Mieczkowskiego, Janty-Połczyńskiego, wspólnie potraktowanych zbiorów Działowskich i Gajewskich oraz rozdział sumujący wiedzę na temat pozostałych zbiorów ziemian pomorskich. Ów nieproporcjonalny układ […] podyktowany jest ilością i charakterem zachowanej dokumentacji dla poszczególnych zbiorów oraz ich znaczeniem w swoim czasie, co też znajduje odbicie w źródłach”.
Profesor Krzysztof Pomian pisze we wstępie, że w książce tej mamy „do czynienia z próbą przywrócenia polskiej pamięci świata, który nie tylko zapadł się w przeszłość, co jest zjawiskiem normalnym, ale był z rozmysłem likwidowany i to nie raz, ale dwu-, jeśli nie trzykrotnie: przez hitlerowców, przez Armię Czerwoną i przez Polskę Ludową”. „Kolekcjonerzy” – pisze dalej Krzysztof Pomian – „stoją u początków gromadzenia zabytków historycznych, chronienia ich i udostępniania, publikując ich wizerunki, ale również przez wystawianie samych tych zabytków na widok publiczny. I u początków poszukiwania szczątków odległej przeszłości, prowadzenia prac wykopaliskowych i zabezpieczania znalezisk, nim można je będzie pokazać zainteresowanym. Wiedza historyczna jest bez nich nie do pomyślenia, jak nie do pomyślenia jest bez nich wiedza o własnym kraju […]. Trzeba to powtarzać, póki opinia powszechna nie uzna, że kolekcjonerstwo nie jest zjawiskiem marginalnym. Jest w samym centrum tworzenia kultury. Książka Dobromiły Rzyskiej-Laube jest jeszcze jednym argumentem na rzecz tej tezy”.
Jak wynika z aneksu, w którym podane są „lokalizacje ocalałych dzieł sztuki ze zbiorów polskich ziemian z Pomorza Nadwiślańskiego”, dzieła te znalazły się w wielu pomorskich i warszawskich muzeach, ale też w innych polskich miastach. W Gdańsku można je zobaczyć w Muzeum Narodowym (także w oddziale w Waplewie Wielkim), Narodowym Muzeum Morskim i Muzeum Gdańska.
***
Dobromiła Rzyska-Laube „Zbiory artystyczne polskich ziemian na Pomorzu Nadwiślańskim od końca XVIII wieku po czasy dzisiejsze”, Muzeum Narodowe w Gdańsku, Gdańsk 2022.
Spis treści: Wstęp (Krzysztof Pomian); Od autorki; Wprowadzenie; Część I. Kolekcja hr. Sierakowskich w Waplewie Wielkim – Rozdział 1. Twórcy zbioru waplewskiego, Rozdział 2. Dzieje kształtowania się zbioru i jego zawartości, Rozdział 3. Charakterystyka zbioru; Część II. Inne zbiory na Pomorzu Nadwiślańskim – Rozdział 1. Zbiory Wacława Mieczkowskiego w Niedźwiedziu, Rozdział 2. Kolekcja obrazów Romana Stanisława Janty-Połczyńskiego, Rozdział 3. Zbiory Działowskich i Gajewskich, Rozdział 4. Zbiory innych ziemian na Pomorzu Nadwiślańskim; Część III. Rozproszenie zbiorów – Rozdział 1. Rozproszenie zbiorów podczas II wojny światowej i w okresie powojennym oraz aktualna sytuacja pozostałości kolekcji; Zakończenie; Aneksy – Drzewa genealogiczne, Mapy, Lokalizacja ocalałych dzieł sztuki ze zbiorów polskich ziemian z Pomorza Nadwiślańskiego w muzeach i zbiorach prywatnych; Bibliografia; Spis ilustracji; Ilustracje.
