Zespół Opływu Motławy

Do niedawna rejon Opływu Motławy należał do miejsc bardzo zaniedbanych. Zagrożenie dla walorów historycznych, przyrodniczych i krajobrazowych oraz potrzeba zwiększenia bazy rekreacyjno-turystycznej w mieście, zdecydowały o podjęciu przez władze Gdańska decyzji o budowie parku spacerowo-wypoczynkowego nad Opływem Motławy.
Obszar parku wynosi 12 ha. W ciągu  6 lat cały ten teren przeszedł olbrzymią metamorfozę. Prace rozpoczęły się od renowacji Bastionu Gertrudy i do dnia dzisiejszego zostały doprowadzone do ul. Zawodników na północnym brzegu i do ul. Modrej na południowym brzegu. Wyremontowano łącznie 5,2 km nabrzeży na północnym i południowym brzegu Opływu Motławy, wzdłuż których poprowadzono ponad 8 km alejek spacerowo-rowerowych; usunięto nielegalne ogródki działkowe i dziką roślinność szkodliwą dla zabytków, odtworzono historyczną formę terenu, wykonano nowe nabrzeża ułatwiające dostęp do wody, zasadzono setki drzew i krzewów. Na wierzchołkach i płaszczyznach szańców zlokalizowano place wypoczynkowe i punkty widokowe. Uroku temu miejscu dodają stylowe latarnie i ławki. Przy Bastionie Wilk znajduje się mała przystań dla kajaków i łodzi. Ostatni odcinek prac - od ul. Zawodników do ul. Elbląskiej. Do chwili obecnej rewaloryzacja tego terenu pochłonęła z budżetu miasta 6,5 mln zł.
Dzięki tym inwestycjom XVII-wieczne bastiony nad Opływem Motławy znowu ożywają. Dla coraz większej liczby gdańszczan stają się one ulubionym miejscem spacerów, wycieczek rowerowych czy rodzinnego wędkowania. Od 2009 roku tereny Placu Wałowego i bastionów nad Motławą stały się scenerią dla Festiwalu Teatrów Plenerowych i Ulicznych FETA www.feta.pl . Miejmy nadzieję, że z roku na rok zarówno mieszkańców jak i turystów będzie tam przybywać, a Opływ Motławy stanie się dla Gdańska tym, czym dla Krakowa Planty.

Zespół Opływu Motławy leży na granicy Dolnego Miasta i Olszynki, w odległości zaledwie półtora kilometra od tętniącej życiem Drogi Królewskiej. Dominują tu, stanowiące główną atrakcję terenu, nowożytne fortyfikacje. One właśnie stały się podstawą powstającego nad Opływem Motławy ośrodka rekreacyjnego - gdańskich plant.

Fortyfikacje miejskie w obecnej postaci powstały w XVII wieku według wzorów szkoły staroholenderskiej. Całość zespołu fortecznego składa się ze wzniesień bastionów połączonych wałami ziemnymi - kurtynami, akwenu - Opływu Motławy i płaszczyzny zieleni dochodzącej do ulicy Na Szańcach.

Z dawno rozebranego zachodniego ciągu fortyfikacji pozostał jedynie bastion św. Gertrudy. Kolejne: Żubr, Wilk, Wyskok, Miś i Królik tworzą ciąg południowy i wschodni. Bastiony wyposażone były w stanowiska strzeleckie dla artylerii i punkty obserwacyjne. W kazamatach i dobrze zamaskowanych budowlach naziemnych mieściły się magazyny prochu, amunicji oraz wozownie artyleryjskie. Bastiony św. Gertrudy i Żubr otrzymały wysokie nadszańce z płaskimi tarasami pod działa artyleryjskie, na które wiodły charakterystyczne ślimakowate pochylnie. Dzisiaj są to doskonałe punkty widokowe. Od strony zewnętrznej system bastionów otaczała zygzakowatą linią podwójna fosa. Z biegiem czasu zewnętrzną fosę osuszono, a pozostała do dzisiaj fosa wewnętrzna to właśnie Opływ Motławy.
W związku z projektowaniem nowożytnych fortyfikacji należało również rozważyć sposób wprowadzenia przez nie do miasta rzeki Motławy. Ostatecznie zdecydowano się wybudować w tym miejscu śluzę. Do budowy Rada Miejska zakontraktowała dwóch Holendrów: Wilhelma Jansena Benninga i Adriana Olbrantsa. Śluzę wyposażono w tzw. lunety /wysepki/ i nazwano je Świńskie Głowy. Pomiędzy lunetami a śluzą ciągną się dwie kamienne grodze zaopatrzone w cztery okrągłe wieżyczki. Wszystko licowane było płytami kamiennymi. Niegdyś śluzę zamykały obustronnie po dwie pary wrót, z których obecnie pozostała tylko jedna para, od strony miasta. Odległość między wrotami wewnętrznymi wynosiła 20 m, tak że ze śluzy mogły korzystać także większe jednostki pływające, zwłaszcza, że most nad śluzą był ruchomy. Znaczenie śluzy było ogromne - regulowała stan wody w fosach, umożliwiała pracę młyna, a w razie oblężenia można było przy jej pomocy spowodować zalanie całej przedmiejskiej okolicy. Śluza jest czynna do dzisiaj. Wraz z ruinami młyna, grodzą i lunetami stanowi unikatowy zabytek hydrotechniczny w skali europejskiej.
Dawny ciąg obwarowań zachodnich i południowych łączy zabytkowa Brama Nizinna, stanowiąca ówcześnie powiązanie miasta z tzw. "traktem tczewskim". Brama Nizinna projektu gdańskiego budowniczego Jana Strakowskiego należy do tej samej serii co Bramy Św. Jakuba i Żuławska.
Ściśle militarny i forteczny charakter zespół zachował do 1920 roku. Potem, na miejscu wyburzonych obiektów wojskowych, powstały ogródki działkowe, na bastionie Królik wybudowano robotnicze osiedle mieszkaniowe, które przetrwało do dzisiaj. Umocnienia wałów oraz wzniesienia i płaszczyzny bastionów w nie zmienionym kształcie udostępniono mieszkańcom dla celów rekreacyjnych. Pozostałości kąpieliska i parku z tamtego okresu przetrwały do chwili obecnej. Było to zresztą zgodne z panującą od XIX wieku w Europie tendencją do tworzenie w miejscu dawnych fortyfikacji miejskich publicznych założeń ogrodowych.

Siedemnastowieczne fortyfikacje w połączeniu z charakterystycznie ukształtowanymi fosami i niezwykłym przykładem kunsztu technicznego jakim jest Kamienna Śluza, stanowią cenne dziedzictwo kultury materialnej o znaczeniu europejskim. Jako zabytek sztuki militarnej i hydrotechniki zespół został wpisany do Rejestru Zabytków Województwa Pomorskiego, jest też elementem zespołu "Pomnika Historii - Gdańsk" i podlega ochronie konserwatorskiej.

Teren jest również cenny pod względem przyrodniczym. Najciekawsze są głogi - pozostałości żywopłotów obronnych, posadzonych przez pruską artylerię na początku XX wieku. Dzięki zwartemu pokrojowi i kłującym pędom stanowiły one element obronny na równi z innymi formami zabezpieczenia przed wrogiem. Ponadto na bastionach Wilk, Wyskok i Miś rosną starsze drzewa m.in. klony, jesiony, kasztanowce. W wodzie z kolei stwierdzono występowanie dwóch gatunków roślin chronionych: grążela żółtego - będącego pod ochroną całkowitą i grzybienia północnego - znajdującego się pod ochroną częściową. Obszar Opływu Motławy upodobały sobie także ptaki. Zakładają tu gniazda perkozy, brzegówki, kokoszki wodne i łabędzie nieme.