Twierdza Wisłoujście

W bezpośrednim sąsiedztwie półwyspu Westerplatte, znajduje się unikalny zabytek sztuki fortyfikacyjnej - Twierdza Wisłoujście. Nazwa Wisłoujście wywodzi się z czasów, gdy ujście Wisły znajdowało się bezpośrednio na północ od Twierdzy Wisłoujście. Miejsce to stanowiło ważny z punktu widzenia strategicznego teren, skąd można było kontrolować ruch statków wychodzących i wchodzących do Gdańska. Dawny port w Gdańsku położony był nad Motławą, kilka kilometrów od brzegu morskiego, co czyniło z Wisłoujścia kluczową pozycję osłaniającą Gdańsk od strony morza i zabezpieczającą przed zaskoczeniem miasta i portu przez nieprzyjaciela. Strategiczne znaczenie tego miejsca doceniono bardzo wcześnie. Nie jest wykluczone, że już za panowania książąt pomorskich znajdowała się tu strażnica.

Widok współczesny Twierdzy		Plan sytuacyjny Twierdzy

Pierwsze pisane wzmianki o istnieniu strażnicy na miejscu dzisiejszej twierdzy pochodzą jednak dopiero z połowy XIV wieku. Była to budowla drewniana, nic też dziwnego, że ulegała często zniszczeniu. W 1433 roku zostaje spalona przez husytów, a w roku 1465 ulega zniszczeniu w czasie silnego sztormu szalejącego na Bałtyku.

Pierwsza stała budowla fortyfikacyjna powstaje tu już po wyswobodzeniu się Gdańska spod panowania krzyżackiego (1308-1454).

W roku 1482 zostaje wzniesiona murowana, cylindryczna wieża, służąca do celów obronnych i jako latarnia morska. Na jej szczycie, w nocy rozpalano ogień wskazujący statkom drogę do portu. Sama wieża nie stanowiła, wobec rozwijającej się sztuki wojennej, dostatecznej obrony, toteż w okresie wojny polsko - krzyżackiej w latach 1518 - 21 wzniesiono wokół latarni drewniane umocnienia. Wokół tego rdzenia, jaki stanowiła wieża wraz z powstałymi umocnieniami, w ciągu następnych dziesiątków lat narastały poszczególne obiekty obronne, które złożyły się na całość fortyfikacji Wisłoujścia. W roku 1562, na miejscu drewnianych umocnień otaczających wieżę, wzniesiono trzykondygnacyjny, murowany wieniec posiadający kazamaty. Gdy wybuchł konflikt pomiędzy Gdańskiem, a kaprami królewskimi w roku 1568, otworzono stąd ogień do stojących na redzie okrętów kaperskich. Dla choćby częściowego zabezpieczenia się przed podobnymi wypadkami, tzw. Konstytucja Karnkowskiego, regulująca stosunek Gdańska do Polski Rzeczypospolitej, ustala m. in., że komendant twierdzy ma obowiązek składania przysięgi na wierność królowi polskiemu.

W niedługim jednak czasie staje się Twierdza w Wisłoujściu znów jednym z punktów oporu przeciw królowi Stefanowi Batoremu. W roku 1577 była oblegana przez wojska królewskie, jednakże mimo kilkakrotnych prób zdobycia i silnych zniszczeń, oblężenie nie powiodło się. Wkrótce też przystąpiono do jej odbudowy i modernizacji.

Wiek XVI, a zwłaszcza jego koniec jest okresem szybkiego rozwoju broni palnej, wzrostu siły burzącej dział, a co za tym idzie, modernizacji fortyfikacji i powstawania nowych systemów obronnych. Zdawano sobie sprawę ze znaczenia tych przedsięwzięć. Fortyfikator działający w połowie XVII wieku - Józef Naronowicz-Naroński pisze w swej pracy o umocnieniach obronnych: /.../ Nigdy tak pałace bogate, budynki kosztowne, ogrody, fontanny nie zdobią zamków, dworów, jak wał porządny, dobrego ingeniera regularną formą usypany i wykształtowany /.../

W Gdańsku stosunkowo wcześnie zdano sobie sprawę z konieczności przedsięwzięcia tych kosztownych, lecz niezbędnych dla bezpieczeństwa miasta prac.

Stan z lat 90 XX wieku.

W latach osiemdziesiątych XVI wieku wokół wieńca na miejscu drewnianych umocnień wzniesiono czterobastionowy fort carré skonstruowany w myśl zasad fortyfikacji nowowłoskiej. Zaprojektował go najprawdopodobniej fortyfikator flamandzki - Antoni van Obberghen. Bastiony fortu posiadały kazamaty i działobitnie, z których można było prowadzić ogień wzdłuż murów. Ściany bastionów wykonano z cegły, a naroża wzmocniono ciosami kamiennymi. Ostrzał przedpola prowadzono z dział umieszczonych na bastionach. W kazamatach widnieją daty 1586 i 1587 wskazujące na czas ukończenia poszczególnych obiektów fortyfikacyjnych. Fort Carré otaczała nawodniona fosa, poprzez którą prowadził wjazd do wnętrza umieszczony w murze kurtynowym pomiędzy bastionami.

Wjazd zabezpieczony był bramą i mostem zwodzonym. Tunel bramy poprowadzono skośnie w stosunku do osi wjazdu, aby zabezpieczyć wnętrze fortu przed ewentualnym rażeniem pociskami. Data 1602, widniejąca na portalu wejściowym fortu odnosi się do prac końcowych prowadzonych w forcie.

Dla osłonięcia fortu przed bezpośrednim atakiem, wzniesiono według wskazówek włoskiego rzeczoznawcy Hieronima Ferrero w latach 1624 - 26 tzw. Szaniec Wschodni. Składał się on z 5 bastionów ziemnych poprzedzonych fosą. Analogiczny Szaniec Zachodni znajdował się na drugim brzegu Wisły, naprzeciwko twierdzy. Umocnienia obu szańców były stale rozbudowywane i uzupełniane w XVIII wieku.

Na lata 1657 - 58 przypada połączenie w jednolity system obronny fortyfikacji twierdzy i systemu obronnego miasta. W roku 1734 twierdza przechodzi długotrwale oblężenie przez wojska rosyjskie i saskie w czasie, gdy w Gdańsku schronił się król Polski Stanisław Leszczyński. Po długotrwałym oblężeniu twierdza kapituluje i zostaje obsadzona przez wojsko saskie, które przebywa tam, aż do zapłacenia przez Gdańsk kontrybucji w roku 1736.

W 1793 r. Gdańsk przechodzi we władanie Prus. W okresie wojen napoleońskich dodatkowo umocniono samą Twierdzę, Nowy Port i Westerplatte. Ostatecznie militarne znaczenie Twierdza Wisłoujście utraciła po I wojnie światowej, w związku z demilitaryzacją Gdańska. W okresie międzywojennym służyła jako baza klubów żeglarskich.

fotografia Twierdzy z 1889 r.		Stan Twierdzy po zniszczeniach wojennych w 1945 r.

Obiekt ten zniszczony w czasie działań wojennych 1945 r., został częściowo zrekonstruowany w latach sześćdziesiątych. Na skutek budowy zakładów przemysłowych w bezpośrednim sąsiedztwie i ich szkodliwego działania, zaniechano dalszej odbudowy obiektu i planowanej adaptacji na bazę żeglarską.

Od 1974 r. Twierdza Wisłoujście jest w zarządzie Muzeum Historycznego Miasta Gdańska.

Materiały pochodzą ze strony Muzeum Historycznego w Gdańsku muzeumgdansk.pl