| Park im. Adama Mickiewicza | [ do góry ] ˆ |
 |
Początkowe jego dzieje nie są zbyt jasne. Prawdopodobnie jego zaczątkiem był niewielki ogród położony po wschodniej stronie starej siedziby opatów z XVI wieku, dalej do brzegów Zatoki Gdańskiej rozciągał się płat nadmorskiego lasu, który rozcinało koryto Potoku Oliwskiego, w końcowym biegu nazywanego Potokiem Jelitkowskim.
Ogród został poszerzony w kierunku południowo-zachodnim po wzniesieniu przez opata Franciszka Zaleskiego (1722-1740) nowej siedziby opatów pod koniec pierwszej połowy XVII wieku, stykając się ze starszym ogrodem klasztornym. W nim król August III Sas urządził w 1734 roku wspaniałą ucztę imieninową, niezbyt udaną ze względu na złą pogodę, podejmując carycę Rosji Annę Iwanowną.
Później opat Jacek Rybiński (1740-1782) zlecił warszawskiemu ogrodnikowi Hentschlowi wykonanie projektu nowego założenia ogrodowego, który korzystał ze wzoru jakim był ogród przy pałacu ?Błękitnym? Zamoyskich w Warszawie. Realizatorem projektu był od około 1760 roku Kazimierz Dębiński z Kocka, który przebudował park w Wilanowie na zlecenie Izabeli Czartoryskiej z Lubomirskich, korzystając ze wskazówek modnego wówczas architekta André de Nôtre, twórcy parków Ludwika XIV w Wersalu pod Paryżem.
Założenie to zwane ?francuskim?, położone po wschodniej i południowej stronie rezydencji opackich, przetrwało do dziś prawie w niezmienionym stanie. Jego główne elementy to Aleja Lipowa, parter kwiatowo-trawnikowy przed nowym Pałacem Opackim i wgłębiony parter kwiatowo-trawnikowy zwany Paradyżem lub Rajem, w otoczeniu drzew rodzimych i egzotycznych oraz Groty Szeptów, trzy stawy i cieniste aleje zwane bindażami. Należał jeszcze do niego Labirynt i Oranżeria
W drugiej połowie XIX wieku Georg Johann Saltzmann, na zlecenie opata Karla Hohenzollerna (1782-1803), rozbudował park na lewym brzegu Potoku Oliwskiego. Nowe założenie było oparte o wzory Williama Chambersa, propagatora chińskiej sztuki ogrodowej i zwolennika powiązania dzieł sztuki z tworami przyrody. W 1793 roku dołączył on do niego dalsze tereny wraz z wzgórzem ?Pachołek?.
Obecnie w tej części parku, zwanej ?angielską?, głównymi elementami są: fragment koryta Potoku Oliwskiego z niewielką sztuczną kaskadą, Wielki Staw, altana, dwa niewysokie kopce i kameralna altana (zrekonstruowana w 1981 r.), wszystkie w otoczeniu interesującego drzewostanu rodzimego i egzotycznego, z którego wyróżniają się dorodne buki w północno-wschodnim zakątku, prawdopodobnie pozostałość dawnego lasu. Dodatkową jej ozdobą są tu realistyczne i abstrakcyjne rzeźby, które tworzą od 1976 roku plenerową Galerię Współczesnej Rzeźby Gdańskiej, własność Muzeum Narodowego w Gdańsku, o czym informuje stosowna tablica na starym Pałacu Opatów.
Wiele zmian w całym parku, liczącym wówczas około 11 ha, wprowadził w latach 1836-1881 Gustaw Schondorf, zamieniając go na ogród krajobrazowy, otwarty dla szerokiej publiczności. Kontynuował je Erich Wocke (1891-1929), który zlikwidował resztki muru obronnego zachodniej stronie parku, co pozwoliło włączyć do niego stary ogród klasztorny, w którym cystersi uprawiali zioła lecznicze, podstawowe warzywa i hodowali drzewa owocowe. Założył on jeszcze około 1910 roku Alpinarium na miejscu Labiryntu, w którym nadal - w otoczeniu ciekawych drzew - uprawia się rośliny skalne. Przyczynił się także do rozbudowy Oranżerii zwanej obecnie Palmiarnią, którą przebudowano i podwyższono do wysokości około 15 m w latach 50. i 80. ubiegłego wieku.
Park ucierpiał silnie podczas działań wojennych w 1945 roku, ale pieczołowita opieka przywróciła mu niemal poprzedni stan. Później przyłączono do niego utworzony w latach 1954-1956 Ogród Botaniczny, położony na wschód od Alpinarium i Palmiarni, na którego obszarze (ok. 3 ha) można oglądać bogatą kolekcję kwiatów i innych roślin, zgrupowanych według posiadanych właściwości (lecznicze, trujące itd.), w otoczeniu interesujących drzew. W 1955 roku, w setną rocznicę śmierci Adama Mickiewicza, nadano parkowi imię polskiego wieszcza.
| Pałac Opacki | [ do góry ] ˆ |
 |
Składa się on z dwóch członów: głównego zwanym nowym Pałacem Opackim, który frontem jest zwrócony ku południu i bocznego zwanym starym Pałacem Opackim, zwróconego frontem na wschód.
Skrzydło wschodnie jest znacznie starsze. Początkowo stała tu niewielka budowla gotycka, prawdopodobnie wzniesiona na miejscu myśliwskiego (?) zameczku książąt gdańskich. O jej XV-wiecznym rodowodzie świadczą wymiary i układ cegły (na zewnątrz pozostawiono nie otynkowane fragmenty muru) i gotyckie sklepienie krzyżowe w piwnicach. Po 1577 roku budowla ta została rozbudowana do dzisiejszych rozmiarów i służyła opatom jeszcze XVII wieku. Być może podupadła podczas wojny Polski ze Szwecją lub była szczupła do wymagań, ponieważ opaci przenieśli się do nowej siedziby.
Po całkowitym spaleniu w 1945 roku i odbudowie została przekazana Instytutowi Budownictwa Wodnego Polskiej Akademii Nauk, który południową jej część - po adaptacji - przeznaczył na mieszkania prywatne. Mieści się tu również restauracja. Na północnej ścianie budynku w 1977 roku wmurowano tablicę upamiętniającą zwycięską bitwę morską okrętów polskich nad armadą szwedzką w 1627 roku.
Kamień węgielny pod skrzydło południowe położono w 1637 roku. Powstał wówczas obiekt konstrukcji szkieletowej (?), w którym zapewne zagościło dostojne otoczenie królowej Marii Ludwiki, podążającej w 1646 roku z Francji - poprzez Gdańsk - do Polski. Za opata Franciszka Zaleskiego (1728-1740) powstał na jego miejscu rokokowy, jednopiętrowy budynek murowany, z wysuniętym ryzalitem i szczytnicą od strony wschodniej. W latach 1756-1758 podwyższono go o jedno piętro.
Od 1926 roku mieściło się tu Miejskie Muzeum Prowincjonalne. W 1945 roku pałac całkowicie spłonął, gdyż Niemcy zamienili go na skład łatwopalnych chemikaliów. Po odbudowie, ukończonej dopiero w latach 60. ubiegłego wieku (galerii południowej nie odtworzono), ulokowano tu zbiory etnograficzne Muzeum Narodowego w Gdańsku.
Obecnie zajmuje go Oddział Sztuki Współczesnej Muzeum Narodowego z interesującą Galerią Malarstwa Współczesnego, Galerią Teatralną i Galerią Promocyjną. Najpiękniejszym pomieszczeniem jest odrestaurowana Sala Muzyczna, ozdobiona rokokowymi sztukateriami, z motywami roślinnymi, architektonicznymi i muzycznymi (w formie instrumentów).
| Spichlerz Opacki | [ do góry ] ˆ |
 |
Opodal bramy barokowej z XVIII wieku, prowadzącej z parku do archikatedry, przy której stał niewielki dom furtiana, znajduje się 3-kondygnacyjny budynek barokowy z pierwszej połowy XVIII-wieku. Zbudowano go z porozbiórkowych cegieł gotyckich na miejscu dwóch mniejszych spichrzów średniowiecznych. Nad wejściem znajduje się kartusz herbowy opata Franciszka Zaleskiego i data 1723.
Ta sama data i opacki herb Godziemba zdobią chorągiewki wieńczące dach. Po 1945 roku zamieniony był na składnicę konserwatorską. Od połowy lat 80. ubiegłego wieku mieści się w nim Muzeum Etnograficzne - Oddział Muzeum Narodowego. Stała ekspozycja przedstawia kulturę materialną rdzennych mieszkańców Pomorza - Kaszubów i Kociewiaków.
Organizowane są także wystawy czasowe poświęcone kulturze ludowej poszczególnych regionów Polski i ludom pozaeuropejskim.
| Spichlerz Klasztorny | [ do góry ] ˆ |
Zamyka on (ul. Cystersów 16) południową pierzeję czworoboku częściowo zachowanych zabudowań gospodarczych klasztoru. Wzniesiono go jako dwukondygnacyjny w XIV wieku. W górnej części jego fasady widać zamurowane szczeliny - otwory okienne przypominające strzelnice, co świadczy o tym, że była to również budowla obronna.
W XIX wieku przystosowano go na cele mieszkalne, a po częściowej przebudowie w 1933 roku ulokowano tu Biuro Parafialne, które przeniesiono do nowej siedziby wzniesionej w latach 90. ubiegłego wieku na dziedzińcu kościelnym przy bocznym wejściu do archikatedry.
Nadal mieszczą się tu salki katechetyczne (niski parter oraz pierwsze i drugie piętro), na parterze mieściła się redakcja wydawnictwa archidiecezjalnego ?Stella Maris?, którego głównym organem była coniedzielne czasopismo ?Gwiazda Morza?. Część strychu jest przystosowana na cele mieszkalne zajmowane przez księży. Na stropie sieni zachował się drewniany strop z malowidłami z XVIII wieku, przeniesiony wówczas z refektarza (dawna szatnia, w XIX w. biblioteka).
| Stajnia Opacka | [ do góry ] ˆ |
Na lewym brzegu Potoku Oliwskiego jest niewielki budynek parterowy z XVIII wieku, który pełnił funkcję stajni opackiej, a obok była wozownia. Obecnie jest to magazyn, którym zarządza Muzeum Etnograficzne. Na zachód od niego był Ogród Botaniczny z drugiej połowy XVIII wieku, który uległ likwidacji w XX wieku, a po wschodniej stronie, w części ?angielskiej?, znajdowało się tajemnicze Elizjum, którego już nie odtworzono.
| Mury obronne | [ do góry ] ˆ |
Zabudowania klasztorne i budynki gospodarcze opactwa były otoczone podwójnym murem obronnym, o którym pierwsza wzmianka pochodzi z 1474 roku. Z pierścienia z murów zewnętrznych, niższych, zachowały się dwa odcinki przylegające do parku przy ulicy Opata Rybińskiego. Murów wewnętrznych, wyższych zachowało się znacznie więcej. Wielkość i układ cegły, na niektórych odcinkach, zwłaszcza w parku na południowy wschód od dawnych zabudowań klasztornych i na południe od archikatedry, świadczą o średniowiecznym ich pochodzeniu.
Najlepiej zachował się ciąg murów z 1608 roku od strony północnej archikatedry, z otworami strzelniczymi, ciągnący się od barokowej bramy w parku do narożnikowej wieży po stronie północno-zachodniej.
| Archikatedra Oliwska | [ do góry ] ˆ |
 |
Cystersi, przybywszy do Oliwy pod koniec XII wieku, zapewne zajęli początkowo istniejący mały, zapewne drewniany kościół parafialny (św. Jakuba ?). Około 1200 roku zbudowali niskie i małe jeszcze oratorium pod wezwaniem Trójcy Świętej, NMP i św. Bernarda, być może z absydą, przykryte sklepieniem krzyżowym (?), a jego mury stanowią dolną część dwóch zachodnich przęseł prezbiterium. Oratorium wzniesiono z myślą o dalszej jego rozbudowie, mając na uwadze określony regułą klasztorną typowy rzut kościoła, którego najlepszym przykładem jest do dziś zachowany kościół w Fontenay (Francja) z 1141 roku.
Archikatedra powstawała etapami, do czego przyczyniły się także napady Prusów i Krzyżaków. Najpierw, to jest do pierwszej połowy XIII wieku, powstała południowa część transeptu, którego ściana szczytowa jest zdobiona unikatowym w Polsce dekoracyjnym ?opus spiccatum?, czyli cegłami ułożonymi ukośnie (w jodełkę). Potem zbudowano pozostałą część transeptu, bliźnie kaplice przy prezbiterium i czteroprzęsłowy korpus nawowy. Filary międzynawowe otrzymały jeszcze późnogotyckie półkolumny, których bazy stanowiły wałki z wypukłymi szponami i trapezowate głowice o wpływach duńskich.
Druga faza budowy objęła dwukrotne przedłużenie prezbiterium, a niektóre partie ścian zaczęto zdobić polichromią o motywach roślinnych. Pożar w 1350 roku, który wybuchł w klasztorze, niemało szkód wyrządził także w kościele. Wówczas jego odbudowę powiązano z rozbudową. Powiększono prezbiterium o dwa przęsła i założono wokół niego obejście (ambit), także korpus główny uzyskał od zachodu kolejne cztery przęsła. Na ścianach prezbiterium wykonano freski fundatorów i dobrodziejów klasztoru (książąt pomorskich, wielkiego mistrza krzyżackiego i królów polskich).
W tragicznym 1577 roku fanatyczni protestanccy najemnicy Gdańska dokonali próby wysadzenia murów kościoła (pozostały otwory na ładunki z prochem), potem zniszczyli i spalili. Nie zachowało się przeto średniowieczne wyposażenie, a odbudowa kościoła trwała prawie ćwierć wieku. Koszty odbudowy pokrywał nie tylko Gdańsk z polecenia króla Stefana Batorego, ale również sam król, liczni świeccy i duchowni dostojnicy koronni i pomorscy oraz rody patrycjuszy gdańskich, których herby umieszczono na wspornikach sklepiennych nawy głównej. Odbudową kierowali energiczni opaci, za których rządów Oliwa przeżywała okres wielkiego rozkwitu. Kościół wzbogacił się o wspaniałe dzieła sztuki, z których część wywieźli Szwedzi do swojego kraju podczas wojny z Polską w XVII wieku. W 1715 roku dach kościoła pokryto blachą miedzianą, którą zerwali Prusacy w 1835 roku, przeznaczając na budowle w Berlinie. Z kolei w 1771 roku umieszczono na obu wieżach barokowe hełmy, które zostały zniszczone w 1945 roku, zrekonstruowane w latach 1971-1972.
Po likwidacji klasztoru w 1831 roku dotąd kościół zakonny stał się kościołem parafialnym (1835), a 1926 roku katedrą, gdy powstała Diecezja Gdańska. W 1976 roku podniesiono ją do godności Bazyliki Mniejszej, stając się w 1992 roku archikatedrą.
Archikatedra w Oliwie jest najstarszym i najwspanialszym obiektem zabytkowym Pomorza Gdańskiego, stanowiąc zlepek prawie wszystkich stylów występujących w okresie ponad 800 lat w Europie. Cieszyła się uznaniem już od czasów średniowiecznych, stanowiąc nekropolię książąt gdańskich. Była odwiedzana także przez polskich władców. Byli nimi: Przemysł II (1294), Władysław Łokietek (1299), Kazimierz Jagiellończyk (1457), Zygmunt August (1552), Zygmunt III Waza (1587, 1594, 1598, 1623), Władysław IV (1635), Jan Kazimierz (1651, 1660), Jan III Sobieski (1677, 1678), August II (1698, 1716) i August III (1734). Mirem cieszy się nadal, bowiem przybywają do niej turyści z całego świata. Jednym z nich był wielki Polak - papież Jan Paweł II, który odwiedził archikatedrę 12 czerwca 1987 roku.
Kościół ma założenie krzyża łacińskiego, gdyż korpus nawowy od prezbiterium oddziela nawa krzyżowa (transept trójnawowy). Całkowita jego długość wewnątrz wynosi 97,6 m, a z zewnątrz - 107 m (najdłuższa świątynia w Polsce), szerokość zaś zaledwie 19 m, z czego 8,5 m przypada na nawę główną, której wysokość od posadzki do sklepień z gwiaździstym żebrowaniem wynosi 17,7 m. Nawy boczne, z których południowa jest węższa, mają zaledwie po 28 m długości.
Z bogatego wyposażenia wewnętrznego z okresu renesansu, baroku i rokoka na szczególną uwagę zasługują: w nawie północnej - grobowiec rodziny kosów, prawdopodobnie dzieło Abrahama van den Blocka (ok. 1620) i kilka ołtarzy bocznych, w północnym transepcie - renesansowa stalla (1599) i dawny ołtarz główny św. Trójcy, renesansowy (wyk. Wolfgang Sporer, 1606), w ambicie - kilka ołtarzy bocznych (XVII i XVIII w.) i cenny baldachim (1716), w transepcie północnym -grobowiec książąt pomorskich (1615) i małe organy (Jan Wulf z Ornety, 1763), w prezbiterium - renesansowe stalle (1604), monumentalny ołtarz główny, barokowy (1688) i renesansowe portrety dobroczyńców (benefaktorów) Hermana Hana (ok. 1613), w nawie południowej - cenne płyty opatów wymontowane z posadzki i krypt (XVI-XVII w) oraz w nawie głównej - wielkie organy, wspaniały instrument późnobarokowy (łącznie 110 głosów, 135 rejestrów, 7876 piszczałek).
| Klasztor | [ do góry ] ˆ |
Równocześnie z klasztorem budowali cystersi od pierwszej połowy XIII wieku (lub wcześniej) murowany klasztor, wznosząc najpierw skrzydło wschodnie, to jest dzisiejszą zakrystię i dawny kapitularz, a na piętrze dormitorium, czyli sypialnie.
Budynek klasztorny rozbudowano po pożarze w 1350 roku. W południowym skrzydle znalazł się obszerny refektarz, czyli jadalnia konwentu, a w skrzydle zachodnim - mały refektarz, zimowy. Zachodnie skrzydło przeznaczono dla konwersów, to jest zakonników nie mających święceń kapłańskich.
Istniejące trzy skrzydła klasztoru i kościół powiązane zostały krużgankiem z drugiej połowy XIV wieku. Pośrodku krużganku powstał kwadratowy wirydarzyk. Po napadzie gdańszczan w 1577 roku wzniesiono priorat i nowicjat w miejscu obecnego ogrodu, bowiem oba budynki, także infirmerię (szpital) i część zachodniego skrzydła rozebrano w pierwszej połowie XIX wieku po kasacie zakonu.
W latach 1957-1958 zaadaptowano poddasze zachodniego skrzydła na pokoje mieszkalne słuchaczy Wyższego Seminarium Duchownego, przedłużając także skrzydło wschodnie. W latach 1983-1987 po południowej stronie założenia wzniesiono przytykający do muru obronnego z 1608 roku nowy budynek na potrzeby uczelni.
W krużgankach zachowało się kilka portali gotyckich, jeden renesansowy i cztery barokowe, w tym dwa z drewna i z marmuru (1660) w wejściach do kościoła. Na ścianach krużganków umieszczono 18 wielkich malowideł ze scenami biblijnymi (wyk. Wentzel, 1749). W krużganku północnym zachował się fresk ?Ukrzyżowanie? (wyk. Wolfgang Sporer, 1593). Godne uwagi są ceramiczne i stiukowe wsporniki gotyckie podtrzymujące żebra przeważnie krzyżowych sklepień, a także renesansowa krata żelazna przed dawną umywalnią (lawatorium) mającą kształt kaplicy.
Jej współczesne wyposażenie upamiętnia śmierć kapłanów w czasie niemieckiej okupacji (1939-1945). Naprzeciw znajduje się renesansowy portal w wejściu do wielkiego refektarza z renesansowym sklepieniem spoczywającym na trzech kolumnach z piaskowca. Refektarz zdobią malowidła z XVIII wieku i fryz portretowy z podobiznami oliwskich opatów.
Jest to jedno z powstałych w latach 60. ubiegłego wieku Muzeum Diecezjalnego z cennymi eksponatami począwszy od XIV wieku. Z krużganku zachodniego wchodzi się przez gotycki portalik do tzw. Sali Pokoju, związanej z podpisaniem pokoju między Polską i Szwecją w nocy z 2 na 3 maja 1660 roku. To doniosłe wydarzenie przypominają malowidła i napisy na ścianie oraz tablica pamiątkowa.
| Kościół św. Jakuba | [ do góry ] ˆ |
 |
Budowla ta znajduje się na niewysokim wzgórzu przy zbiegu ulic: Cystersów, Opackiej i Czyżewskiego, po północno-zachodniej stronie archikatedry. Wzniesiono ją zapewne na początku XIV wieku lub być może już pod koniec XIII wieku jako siedziba parafii, erygowanej jeszcze w XII wieku, której podlegały wsie klasztorne: Oliwa, Sopot, Jelitkowo, Brzeźno, Strzyża, Wysoka i inne osady, obsługiwana przez cystersów.
Na początku XIV wieku istniał przy niej cmentarz, na którym opat Rüdiger pochował rycerzy pomorskich, poległych podczas napadu Krzyżaków na Gdańsk w listopadzie 1308 roku. Kościół spalili gdańszczanie w 1577 roku i potem go odbudowano (konsekracja w 1604 r.), lecz wkrótce (1637) musiano naprawić mury, bo groziły zawaleniem.
Być może wówczas zlikwidowano nawę południową, o której istnieniu świadczą odsłonięte podczas rewaloryzacji w latach 70. ubiegłego wieku łęki i fragment fryzu, a przede wszystkim jej fundamenty odkryte w trakcie odkrywek archeologicznych w 1974 roku.
Obecny kształt wieży z latarnią (wys. 24 m) pochodzi z 1709 roku, na której chorągiewkach są inicjały opatów: Dawida Konarskiego (1589-1616) i Kazimierza Dąbrowskiego (1703-1722). Jakieś prace remontowe przeprowadzono jeszcze w tym samym stuleciu, o czym świadczy rokokowy kartusz, być może opata Jacka Rybińskiego (1740-1782).
Po kasacie klasztoru w 1831 roku świątynię przekazano ewangelikom, których gmina przeprowadziła gruntowny jej remont w latach 1879-1882. Z tego okresu pochodzi zachodnia kruchta i wystrój płaskiego stropu. Podczas działań wojennych w 1945 roku kościół nie uległ poważnemu zniszczeniu i został zwrócony katolikom w następnym roku. Jego częściową rewaloryzację przeprowadzono w 1960 roku, podczas której odkryto najstarsze gotyckie partie muru na zewnętrznych ścianach i na nieszczęście zlikwidowano prastary cmentarz.
Obecnie stanowi on filię katolickiej parafii przy archikatedrze. Z wewnętrznego wyposażenia rokokowego na uwagę zasługują: ołtarz główny, ambona i konfesjonał, dzieła miejscowego warsztatu snycerskiego z drugiej połowy XVIII wieku, sześć płyt nagrobkowych z XVII i XVIII wieku i pełna ekspresji współczesna rzeźba Chrystusa na krzyżu (1973).
| Szafarnia | [ do góry ] ˆ |
 |
Przy ulicy Cystersów 15 znajduje się zamykający od zachodniej strony zabudowania gospodarcze obiekt, który polecił wznieść opat Mikołaj Muskendorf (1474-1488) z przeznaczeniem na spichlerz.
Był on wówczas nieco dłuższy od strony północnej, niż obecnie - dwukondygnacyjny. Światło docierało do jego wnętrza przez małe, ostrołukowe okienka w głębokich wnękach. Prawdopodobnie kondygnacje wewnątrz przedzielał drewniany strop. Jedynie w południowej części zachowały się do dzisiaj sklepienia, w dłuższym pomieszczeniu - jednokolebkowe, natomiast w przylegającym doń drugim pomieszczeniu - krzyżowe, wsparte jednym filarem. Od zewnątrz kondygnacje oddzielał polichromowany fryz, zachowany we fragmentach po wschodniej stronie budynku.
W związku z przeznaczeniem go na inne cele, w XVII wieku gruntownie go przebudowano, oprócz części południowej. Wówczas powstało wiele małych pomieszczeń w dwóch ciągach oddzielonych od siebie długim, wąskim korytarzem. Nieco go podwyższono, dano nowe szczyty od północnej i zachodniej strony oraz zastąpiono gotyckie okienka dużymi oknami. Była tu apteka, sąd klasztorny i mieszkania dla osób związanych z klasztorem, natomiast w latach 1668-ok. 1740 drukarnia.
Po kasacie klasztoru w 1831 roku, przy okazji rozbiórki sąsiadującego od strony północno-wschodniej browaru, w byłej Szafarni umieszczono szkołę katolicką i urządzono mieszkania dla księży i służby kościelnej.
W 1945 roku obiekt ten spłonął i bezpański - niszczał, tylko przez jakiś czas hodowano w nim pieczarki. Po przekazaniu go władzom kościelnym, w latach 1960-1962 poddano generalnej renowacji i w następnym roku przeniosła się tu Kuria Diecezji Gdańskiej (od 1992 r. Archidiecezja Gdańska) i urządzono Biuro Parafialne. Na parterze mieszczą się biura archidiecezji i pomieszczenia archiwalne, część pomieszczeń na pierwszym piętrze zajmuje arcybiskup, który 5-6 czerwca 1999 roku przyjął u siebie papieża Jana Pawła II, a na poddaszu urządzono mieszkania dla księży - profesorów Wyższego Seminarium.
| Dom Bramny | [ do góry ] ˆ |
 |
Z dawnych bram, prowadzących na teren opactwa otoczonego murami, zachowała się tylko główna bram przy Starym Rynku Oliwskim 14 a, zwana Bramą Klasztorną lub Wielką Bramą, wzniesiona zapewne w połowie XV wieku. W niej urzędował wójt klasztorny i mieściła się tu na piętrze kaplica św. Bernarda.
W czasie epidemii w latach 1709-1710 zmarła niemal czwarta część ludności Gdańska i Oliwy. W kaplicy pełnili posługi cystersi, którzy także padali ofiarą zarazy. Kiedy śmierć zabrała ósmego zakonnika postanowiono, że kolejnych będzie wyznaczało losowanie i od tego czasu obiekt ten nazywano Domem Zarazy.
W 1804 stał się siedzibą sołtysa oliwskiego, a 32 dwa lata później przebudowano wnętrze obiektu, likwidując kaplicę i urządzając tymczasowy areszt w dwóch celach, do których wchodziło się z lewej strony przejścia bramnego. Tę funkcję brama utrzymała do 1910 roku, kiedy urząd gminny przeniósł się do innego budynku. Po przebudowie urządzono w niej mieszkania.
W 1945 roku częściowo spłonęła, a po odbudowie wróciła tu administracja oliwska. Z dawnego wystroju architektonicznego zachowały się jedynie proste gotyckie wnęki we wschodnim szczycie schodkowym. Od strony północnej ścianę wspierają trzy bezuskokowe przypory. Przejazd na teren opactwa, zamknięty okrągłym łukiem, znajduje się po zachodniej stronie budynku, a jego łęk i ściany zabezpieczają dwa odboje. Nad przejazdem i ścianie szczytowej zachowały się zegary słoneczne z niewiadomego czasu.
Obecnie w bramie gospodarzy Stowarzyszenie ?Stara Oliwa?, podejmujące cenne inicjatywy społeczno-kulturalne.
| Oliwski Potok | [ do góry ] ˆ |
Niegdyś nazywany Radosną Strugą, w dolnym biegu - Potokiem Jelitkowskim lub Jelitkowską Strugą. Początkiem jego jest kilka wysięków u podnóża zbocza doliny położonej na wysokości 140 m n.p.m. w okolicach Matarni. To główny ciek doliny nazywanej Doliną Oliwskiego Potoku, który płynąc w granicach Trójmiejskiego Parku Krajobrazowego, w terenie silnie urzeźbionym o dużych deniwelacjach i dalej przez Oliwę, uchodzi do Zatoki Gdańskiej w Jelitkowie.
Jego całkowita długość wynosi 9,9 km, spadek zaś sięga 14 ?, natomiast jego wyraźnie asymetryczna zlewnia ma obszar 28,7 km 2, bowiem przyjmuje prócz drobnych cieków (stałych i okresowych bez nazw inne potoki: Zajączkowski (dł. 1,4 km), Bobrowy (dł. 0,38 km), Czystej Wody (dł. 1,45 km), Prochowy inaczej nazywany Świeżej Wody lub Ewy (dł. 1,8 km) i Rynarzewski (dł. 3,35 km).
Obecnie ponad dwie trzecie jego zlewni zajmują lasy, uprawy rolnicze, użytki zielone i ogródki działkowe. Pozostała jej część jest silnie zantropizowana przez zabudowę, drobny przemysł i sieć komunikacyjną. Największy stopień antropizacji przypada na dolną część zlewni w granicach Oliwy, Gospódki, Żabianki i Jelikowa.
Potok ten charakteryzuje się zmienną szerokością koryta (3,5-19,0 m) i głębokością (0,15-1,20 m), a średni przepływ jego wód wynosi 0,291 m 3/sek. W górnym odcinku płynie w wąskiej, głębokiej dolinie, która rozszerza się niemal trapezowo od Zajączkowskiego Potoku do szerokości niemal 750 m w pobliżu starej Oliwy.
Fragment ten jest nazywany Doliną Radości i tworzy końcowy węzeł czterech innych dolin rozcinających tę część strefy krawędziowej Wysoczyzny Gdańskiej, wschodniego fragmentu Pojezierza Kaszubskiego. Dalej Potok Oliwski, przecinając obszar dawnego opactwa cysterskiego, płynie do morza po równinnym terenie oliwsko-wrzeszczańskiej terasy i częściowo po nadmorskiej równinie, nie mając własnej doliny, a jego koryto jest sztucznie uregulowane.
| Dolina Radości | [ do góry ] ˆ |
To najładniejszy pod względem krajobrazu fragment Doliny Oliwskiego Potoku. Nazwa Doliny Radości, być może od kwiecistych łąk, jest znana dopiero od XVII wieku. Dolną jej część nazywano Doliną Ernesta - od imienia jednego z właścicieli dworu przy ulicy Bytowskiej, pułkownika wojsk polskich Wejhera, natomiast część środkową i górną nazywano Doliną Schwabego - od nazwiska Jacoba Schwabego, mieszczanina gdańskiego, dzierżawcy okolicznych ziem w latach 1601-1615, który po zdefraudowaniu pieniędzy z Kasy Miejskiej (Kamlarii) w Gdańsku popełnił samobójstwo.
Od dawien dawna Dolina Radości była gospodarczo wykorzystana przez człowieka, zwłaszcza po osiedleniu się cystersów w Oliwie pod koniec XII wieku. Wykorzystując naturalny napęd wód Potoku Oliwskiego, już od początku następnego stulecia zakładali nad nim młyny zbożowe i prochowe, kaszarnie, olejarnie, folusze, jak również kuźnie żelaza i miedzi oraz inne obiekty produkcyjne.
Rozwój przemysłu w tej dolinie i także w przyległych dolinach nastąpił w XVI i początkach XVII wieku, kiedy to gdańszczanie wydzierżawili od cystersów parcele nad Potokiem Oliwskim i jego dopływami, budując liczne piętrzące wodę groble i tamy, także ciąg stawów, stawiając różne obiekty przemysłowe zwane ogólnie ?młynami?, które później ponumerowano od I do XXIV.
Przy młynach i innych obiektach powstawały dwory jako letnie rezydencje ich właścicieli oraz zabudowania gospodarcze i domy dla robotników. Okres upowszechnienia maszyny parowej i zastosowanie węgla jako surowca energetycznego w XIX wieku spowodował upadek oliwskiego przemysłu, pozostały tylko wyjątki. Wzrosło natomiast zainteresowanie pięknem strefy krawędziowej Wysoczyzny Gdańskiej, gdzie międzydolinne grzbiety w zawikłany sposób wymodelowane erozją, utworzyły liczne wzgórza i pagórki, które obficie porośnięte lasem bukowo-mieszanym stały się atrakcją nie tylko dla mieszkańców Oliwy.
Niestety, bezmyślność i niewiedza nowych jej mieszkańców po 1945 roku doprowadziły do znacznej dewastacji tego pięknego zakątka. Obecnie podjęto już próby przywrócenia pierwotnego stanu, ale na to potrzeba czasu i wielkich nakładów finansowych.
| Młyn X | [ do góry ] ˆ |
Po dawnej kuźnicy czynnej już w XVI wieku, potem być może młyna zbożowego, pozostał jedynie budynek młyński adaptowany w latach 50. ubiegłego wieku na mieszkalny (ul. Kwietna 29). Zachował się także zaniedbany dworek zwany Młyńskim lub Myśliwskim z około 1800 roku, przebudowany w połowie XIX wieku.
| Zameczek Mormonów | [ do góry ] ˆ |
 |
Jest to obiekt wzniesiony w 1874 roku w stylu eklektycznym z elementami neogotyku angielskiego przy ulicy Kwietnej 23. Jego nazwa nie ma nic wspólnego ani z mormonami, ani z domem publicznym dla malarzy, bowiem był to pensjonat dla dziewcząt z przyzwoitych rodzin. W jego pobliżu był Młyn XI, czyli kuźnica żelaza czynna pod koniec XVI wieku, być może już sto lat wcześniej.
Do około 1640 roku należała do rodziny Heine, a od XVIII wieku - jako ?fabrica Burau? - należała do kowali o tym nazwisku. W 1873 roku nierentowną kuźnicę rozebrano, pozostały jedynie po niej resztki fundamentów.
Obok znajduje się parterowy budynek konstrukcji szkieletowej, częściowo mieszkalny z początków XIX wieku (ul. Kwietna 21) i niewielki dom parterowy o klasycystycznych formach z XVIII wieku (ul. Kwietna 22).
| Kuźnia Wodna | [ do góry ] ˆ |
 |
To dawny Młyn XIII, niegdyś największy zakład przemysłowy nad Potokiem Oliwskim, który w XVI wieku wchodził w skład wielkiej majętności. W 1597 roku odkupił go od Johanna Klinghammera opat Dawid Konarski i przekazał go konwentowi, aby zwiększyć jego dochody.
Zmieniali się jego dzierżawcy i właściciele, a jeden z nich Daniel Mągłowski uporczywie procesował się z władzami pruskimi w latach 30. XIX wieku, gdy pozbawiono go praw nadanych jeszcze przez cystersów. Wówczas zakład ten produkował około 1 340 funtów okrętowych (1 funt okrętowy = 139 kg) żelaza.
Zakład nie doznał większych szkód w czasie działań wojennych w 1945 roku, po czym przejęła go spółdzielnia ?Żeliwiak?, która go użytkowała przez dwa lata i ze względu na nierentowność produkcji porzuciła. Jedyny w północnej Polsce tego rodzaju zabytek przemysłowy ulegał stopniowej dewastacji.
Po interwencjach miłośników zabytków, w 1957 roku młyn przejęło Muzeum Techniki NOT w Warszawie. Po zabezpieczeniu zrujnowanego budynku i zachowanych urządzeń, odnalezieniu dokumentacji i opracowaniu założeń technicznych, odnowiony obiekt zamieniono na muzealny, otwarty dla publiczności 17 czerwca 1978 roku. Nie ma tu produkcji, demonstruje się tylko pracę zakładu i wybija się okolicznościowe pamiątki z metalu dla zwiedzających. Mogą oni zobaczyć jego wyposażenie, typowe dla okresu renesansu, na które składają się trzy koła wodne, dwa masywne wały dębowe, młoty, piec grzewczy, wielkie nożyce do cięcia żelaza itp. Obok młyna zachowały się w swym dawnym kształcie: dwa upusty, tama i ?wielki staw kuźniczy?. Do Młyna XIII (ul. Bytowska 1) należały jeszcze dwa niezależne warsztaty położone nad potokiem, połączone szerokim zadaszeniem.
Nieco dalej od niego przy ulicy Bytowskiej 4 znajduje się niedawno odrestaurowany dworek piętrowy z końca XVIII wieku (później przebudowany), który należał do właściciela Młyna XV.
| Młyn XIV | [ do góry ] ˆ |
Niedaleko Kuźnicy Oliwskiej, przy ujściu niewielkiego cieku do ?wielkiego stawu kuźniczego?, znajdowała się druga, mniejsza, jednomłotowa kuźnica żelaza, która jest wymieniona po raz pierwszy w 1615 roku i ponownie w 1800 roku.
Po 55 latach na jej miejscu uruchomiono młyn zbożowy, który był czynny jeszcze pod koniec XIX wieku. Obok zachował się mały dom konstrukcji szkieletowej z XVIII wieku (?) i równie jak on budynek gospodarczy, których stan techniczny jest nie najlepszy. Oba przy ulicy Bytowskiej 2.
| Młyn XXI | [ do góry ] ˆ |
Nad niewielkim Potokiem Prochowym od XVI wieku do pierwszej ćwierci XIX wieku był czynny młyn prochowy, który w XVII wieku (od 1636 r.) należał do możnego rodu patrycjuszowskiego z Gdańska - Uphagenów. Zrujnowany młyn nabył w 1822 roku Salomon Möske i przebudował go na młyn zbożowy czynny jeszcze w XX wieku.
Dwukondygnacyjny i konstrukcji szkieletowej budynek młyna (ul. Kościerska 10) po przebudowie pełni funkcje mieszkalne.
| Pachołek | [ do góry ] ˆ |
 |
Wzgórze morenowe (100,8 m n.p.m.), położone u zbiegu ulic Opackiej i Spacerowej, którego nazwa wywodzi jeszcze ze staropolszczyzny: ?pachołek?, czyli ?słupek?, natomiast cystersi nazywali je ?Mons Olivarum?, nawiązując do Góry Oliwnej w Jerozolimie.
Prawdopodobnie było to miejsce pogańskiego kultu, chętnie odwiedzane przez oliwian, zwłaszcza od drugiej połowy XVIII wieku. W 1789 roku raczył wspiąć nań król pruski Fryderyk Wilhelm II w towarzystwie małżonki Luizy. W 1793 roku wzgórze nabył opat Karl Hohenzollern i po czterech latach nazwano je ?Karlsberg? (Górą Karola).
Na jego polecenie ogrodnik Johann G. Saltzmann zbudował tu w 1798 roku widokową altanę leśną nazywaną Belwederem, do którego prowadziły wygodne ścieżki. Po niemalże stu latach altana rozpadła się i rozebrano ją w 1880 roku, aby po dwu latach ustawić na tym miejscu monumentalną wieżę widokową z cegły, którą zniszczyli Niemcy w marcu 1945 roku.
Jeszcze w 1889 roku niedaleko wieży ustawiono pamiątkowy słup z granitu upamiętniający wyczyn króla pruskiego sprzed stu laty. Dopiero po uporządkowaniu terenu przez gdańską młodzież w 1975 roku postawiono tu wieżę widokową stalowej konstrukcji o wysokości 15 m z obszerną platformą (wym. 8,4 x 8,4 m), z której jest między innymi wspaniały wgląd na Dolinę Radości, po której północno-wschodniej stronie znajduje się wzgórze ?Pachołek?. Wówczas w pobliżu jego wierzchołka urządzono ścieżkę zdrowia i wygodne podejście (schodowe) od strony ulicy Spacerowej (obecnie zdewastowane).
W sąsiedztwie wzgórza ?Pachołek? są jeszcze dwa ?garby?. Na jednym z nich jeszcze w latach 50. ubiegłego wieku były ruiny kopca z granitowych kamieni, na którym stał krzyż ufundowany przez opata Josepha Hohenzollerna w pierwszym ćwierćwieczu XIX wieku. Natomiast na drugim ?garbie?, nazywanym od lat 80. XIX wieku Luisenberg (Góra Luizy) jest dawny pomnik poświęcony monarchini pruskiej. W 1946 roku zmieniono nazwę na Górę Kościuszki, natomiast pomnik - po niezbędnych przeróbkach w 1975 roku - upamiętnia bitwę polskiej floty nad armadą szwedzką w pobliżu Jelitkowa w 1627 roku.
| Młyn IX | [ do góry ] ˆ |
 |
W 1594 roku był tu folusz i należał - jako uposażenie - do wójtów klasztornych, który wykupili cystersi zamieniając go na młyn. W 1874 roku stary obiekt został rozbudowany i jest to obecnie czterokondygnacyjny budynek. Zaniechano wówczas korzystania z wody, wprowadzając turbiny elektryczne.
Młyn jest nadal czynny, będąc w zasadzie reliktem po wielu zakładach oliwskich. Zachował się przy nim wielki staw zwany Młyńskim, tama po której przebiega droga i upusty.
Materiał opracowany przez Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, Oddział Regionalny w Gdańsku.