 |
Przez jednych nazywany "księciem astronomów", przez innych "najbardziej oświeconym browarnikiem na świecie" - Jan Heweliusz wpisał się w poczet najwybitniejszych gdańszczan. Dzięki swojej wszechstronnej działalności zwrócił na siebie uwagę siedemnastowiecznych uczonych europejskich oraz koronowanych głów Polski i Europy. Na fenomen jego osoby złożyły się talent, pracowitość i precyzyjność badań, liczne osiągnięcia w dziedzinie astronomii, matematyki, optyki, rysunku, konstrukcji instrumentów, jak i przedsiębiorczość w zarządzaniu browarami i drukarnią oraz szacunek społeczny uzyskany jako ławnik i rajca miejski.
Epoka, w której żył Heweliusz przyniosła przełomowe odkrycia w dziedzinie astronomii. Rewolucyjne teorie rzuciły nowe światło na dotychczas obowiązujący ogląd świata. Mikołaj Kopernik wysunął teorię heliocentryczną, iż Ziemia wraz z planetami krążą wokół Słońca, Johann Kepler ustanowił prawo ruchu planet, a Izaak Newton wyjaśnił prawo powszechnego ciążenia. Jan Heweliusz okazał się być mistrzem obserwacji i dzięki swojej wnikliwości w ogromnym stopniu przyczynił się do rozwoju astronomii. Szczególnie efektywne okazały się skrupulatne badania Księżyca i Słońca. Jego postać może wydawać się niedoceniona w gronie największych uczonych, ale wdzięczne wspomnienie i zasłużone uznanie zachowali o Heweliuszu gdańszczanie.
Najlepszym sposobem na przybliżenie sylwetki tej wybitnej postaci jest przyjrzenie się różnorodnym sferom działalności Heweliusza podczas spaceru śladami wielkiego męża tego miasta.
 |
Trasa szlaku obejmuje następujące lokalizacje:
- Biblioteka Gdańska PAN, ul. Wałowa 15
- Ulica Jana Heweliusza
- Skrzyżowanie ul. Korzennej i Heweliusza
- Ratusz Starego Miasta
- Pomnik Jana Heweliusza i malowidło Niebo Północne
- Kościół św. Katarzyny - grób Jana Heweliusza
- Róg ul. Grobla IV i Straganiarskiej
- Kościół św. Jana
- Kaplica Królewska oraz Filia Gdańska WiMBP, ul. Mariacka 42
- Ratusz Głównego Miasta
- Centrum Hewelianum, ul. Gradowa 6
Biblioteka Gdańska PAN (1), ul. Wałowa 15
 |
|
Portret Jana Heweliusza, miedzioryt Jeremaisza Falcka. Źródło: BG PAN
|
Wśród bogatego, liczącego dziś ponad 64 tys. tomów, zbioru starodruków jednej z najstarszych bibliotek w kraju, znaczącą wartość historyczną mają oryginalne dzieła Jana Heweliusza. Bogatym źródłem wiedzy jest również nowsza literatura naukowa poświęcona tematyce życia i wszechstronnej działalności Heweliusza.
BG PAN jest również w posiadaniu imponującego zbioru mikrofilmów zawierających bogatą w treść korespondencję Jana Heweliusza z największymi uczonymi XVII wieku oraz liczne dzienniki obserwacji astronomicznych. Rękopiśmienne heweliana zostały odsprzedane przez jedną z córek astronoma francuskiemu uczonemu Joseph?owi Nicolasowi Delisle. Cenne zbiory zostały zakupione przez Bibliotheque de l'Observatoire de Paris w 1795 r. oraz Biblioth'que Nationale w 1841 r. i pozostają w zasobach tych bibliotek do dziś. BG PAN pozyskała mikrofilmy na drodze wymiany z paryskimi bibliotekami.
Ciekawym obiektem w zasobach Biblioteki jest globus nieba wykonany przez Johanna Gabriela Doppelmaier'a w 1728 r. W Bibliotece znajduje się również portret uczonego wykonany w 1677 r. przez Daniela Schultza, gdańskiego artystę spokrewnionego z astronomem. Obraz został przekazany do Biblioteki Rady Miasta przez burmistrza gdańskiego, Gabriela Krumhausena, w 1681 r. W kolekcji znajduje się również medal wykonany na cześć Jana III Sobieskiego oraz na pamiątkę opisania przez Jana Heweliusza gwiazdozbioru Tarcza Sobieskiego. Medal został wykonany przez Jana Höhn'a Młodszego, był bity stemplem i ma dość unikatową wartość, jako że jego strona awersu różni się od pozostałych egzemplarzy medalu.
W kolekcji "Skarby archiwów polskich" Archiwum Państwowego w Gdańsku znajduje się m.in. certyfikat nadania Janowi Heweliuszowi godności członka honorowego Królewskiego Towarzystwa Naukowego w Londynie 30.IV.1664 r. oraz własnoręcznie sporządzone wnioski astronoma z obserwacji komety z dnia 10.I.1653 r.
Ulica Jana Heweliusza (2)
 |
Pamięć znamienitego Gdańszczanina została uwieczniona przez nadanie jednej z gdańskich ulic Jego imieniem. Ulica Jana Heweliusza znajduje się w rejonie Starego Miasta, którego to Heweliusz był rajcą w Radzie Miejskiej Gdańska. Skoro mowa o nazewnictwie, zwróćmy uwagę na kwestię nazwiska rodowego astronoma, które było znane i stosowane w wielu wersjach, tj.: Hefelke, Hevelke czy Hövölke. Jan Heweliusz to spolszczona wersja nazwiska uczonego, sam uczony zlatynizował brzmienie swojego nazwiska i podpisywał się jako Johannes Hevelius.
Skrzyżowanie ul. Korzennej i Heweliusza (3) - tablica pamiątkowa w miejscu, w którym stały niegdyś kamienice astronoma
 |
|
Tablica pamiątkowa w miejscu, gdzie niegdyś stały kamienice Jana Heweliusza
|
Jak przystało na zamożną mieszczańską rodzinę, rodzice Jana Heweliusza zadbali o staranne wykształcenie swego syna. Młody Jan był uczniem znakomitej uczelni - Gdańskiego Gimnazjum Akademickiego. Zamiłowanie do nauk ścisłych dających podstawę do opanowania astronomii zaszczepił w Heweliuszu jego mentor akademicki, profesor matematyki i fizyki, Peter Krüger. Prowadzone wspólnie obserwacje nieboskłonu w pracowni mistrza były początkiem odkrywania sekretów wszechświata. Nauka w Gimnazjum przerwana została zarazą w mieście. W tym czasie Heweliusz postanowił wyruszyć na Pomorze, by pobierać nauki z języka polskiego. W 1630 r. wyrusza do holenderskiego miasta Lejda na studia prawnicze i ekonomiczne. Sposobnością do poszerzenia wiedzy teoretycznej i praktycznej z zakresu optyki i mechaniki oraz nawiązania kontaktów naukowych były podróże do Anglii i Francji. W 1634 r., na wiadomość o chorobie ojca, powrócił do rodzinnego miasta.
Pasja astronomiczna wiązała się z koniecznością dysponowania dobrze wyposażoną pracownią oraz instrumentami pomiaru, co z kolei wymagało znacznych wkładów finansowych. Pozyskanie środków pieniężnych na przeprowadzanie wnikliwych badań niebieskiego firmamentu pozyskiwał Heweliusz z intratnego interesu - prowadzenia browaru odziedziczonego po ojcu.
Poprzez zawarcie związku małżeńskiego z Katarzyną Rebeschke, córką bogatego browarnika, 24 letni wówczas Heweliusz przejął zarząd nad dwoma największymi gdańskimi browarami. Żona wniosła w posagu browar mieszczący się w kamienicy sąsiadującej z rodzinnym domem Hevelków. Nieruchomości znajdowały się pod numerami 53, 54 i 55 u zbiegu ulic Pfefferstadt (obecnej ul. Korzennej) i ulicy Baumgarta (obecnej ul. Jana Heweliusza). Kamienice Heweliusza, choć zniszczone, zachowały się po II wojnie światowej. Ostateczna rozbiórka nastąpiła w 1953 r. Dziś nie zachował się po nich żaden ślad. O lokalizacji domów heweliuszowych, obserwatorium i browarów pod jednym dachem, informuje dziś pamiątkowa tablica. Po śmierci Abrahama Hewelke w 1648 r., Jan stał się spadkobiercą browaru Hevelków, w których warzono wysoce cenione, mocne piwo jopejskie (Jopenbier). W 1636 r. Jan został członkiem gdańskiego cechu browarników, a w 1643 r. pozostał starszym cechowym.
 |
 |
 |
|
Nieistniejące już dziś kamienice Heweliusza
|
Luneta do obserwacji plam
słonecznych |
Obserwatorium astronomiczne
Heweliusza |
Materiały: "Machinae coelestis". Źródło: Pomorska Biblioteka Cyfrowa
Dla dokładności, jak i wygody obserwacji pozycyjnej gwiazd, Heweliusz wybudował w 1641 r. na poddaszu jednej z kamienic, obserwatorium astronomiczne. Swojej pracowni nadał nazwę Stellaeburgum, czyli "gwiezdny ogród".
Pomieszczenie zapełniało się sukcesywnie specjalistycznymi instrumentami pomiarowymi. Znaczną część z nich skonstruował z wielką starannością sam. Poza lunetami, do których osobiście szlifował wypukłe i wklęsłe soczewki, tworzył kwadranty, sekstanty i oktanty. Szlifierkę soczewek wykonywał również na zlecenie innych uczonych. Jest również wynalazcą polemoskopu, czyli prototypu peryskopu używanego współcześnie na łodziach podwodnych.
Innym dziełem Heweliusza był teleskop z tubusem wypukłych długości 140 stóp (ok. 39 m). Imponujący swoją wielkością i skomplikowaniem konstrukcji instrument, umieszczono przed bramami miasta, w okolicy Bramy Oliwskiej. Szkła do lunety szlifował mistrza włoski Burattini.
Uczonego z Gdańska można uznać za wynalazcę zegara wahadłowego. Wahadło, które Heweliusz wykorzystał do mierzenia czasu w 1654 r., posłużyło mu później jako automatyczny regulator mechanizmu zegarowego.
W 1650 r., przy znacznych nakładach pieniężnych, ukończona została budowa kolejnego, nowocześniejszego obserwatorium o powierzchni ok. 140 m?. "Uranienburg" uchodził wówczas za najnowocześniejszą pracownię astronomiczną w Europie. Platforma na dachach kamienic i liczne przyrządy pomiarowe służyły do wielogodzinnych obserwacji nieboskłonu jedynie przez kilkanaście lat. Pożar, który rozprzestrzenił się w kamienicach we wrześniu 1679 r. zniszczył znaczną część majątku, w tym obserwatorium, bibliotekę, warsztat rytowniczy i drukarnię. Odbudowa dobytku była możliwa m.in. dzięki wsparciu finansowemu króla Jana III Sobieskiego.
Ratusz Starego Miasta (4) - miejsce urzędowania Heweliusza jako rajcy
 |
|
Tablica pamiątkowa z 1911 r. znajdująca się w sieni Ratusza Starego Miasta
|
Początki kariery miejskiej nastąpiły z momentem mianowania Heweliusza na członka rady parafialnej przy kościele św. Katarzyny. Wraz z biegiem lat i uzyskaniem pozycji szanowanego obywatela Gdańska i awansu do Drugiego Ordynku (Ławy), obrano w 1641 r. Jana Heweliusza na ławnika, a dziesięć lat później na rajcę Starego Miasta.
W sieni Ratusza Starego Miasta do dziś zachowała się tablica wykonana z brązu. Pamiątka pochodzi z 1911 r., została ufundowana z okazji 300. rocznicy urodzin Heweliusza.
W lochach Ratusza znajdował się skład piwa jopejskiego produkowanego w heweliuszowych browarach.
Pomnik Jana Heweliusza i malowidło Niebo Północne nawiązujące do jego dzieła (5)
 |
| Pomnik astronoma przed Ratuszem Starego Miasta |
Dostojna postać odlana z brązu na skwerze przed budynkiem Ratusza Staromiejskiego, pomiędzy ulicami Rajską i Korzenną, to nikt inny jak Jan Heweliusz ? rajca, astronom, browarnik. Pomnik uczonego wpatrującego się w nieboskłon wykonano wg projektu Jana Szczypki i odsłonięto 28 stycznia 2006 r.
Stojąc przy posągu Heweliusza, uwagę przyciągają złote malowidła gwiezdnych konstelacji na burgundowym tle ściany budynku sąsiadującego z zieleńcem. Malunki te zostały wykonane techniką sgraffitto przez profesorów i studentów gdańskiej Akademii Sztuk Pięknych w październiku 2008 r.
Na chodniku wiodącym do Wielkiego Młyna, w 2003 r. umieszczono tarczę z zegarem astronomicznym. Kolejnym miejscem z serii Gdańsk ? Heweliuszowi to pomnik na skwerze między Małym Młynem a Hotelem Mercury Gdańsk Stare Miasto prezentujący astronoma siedzącego pośród wirujących orbit geostacjonarnych. Podpis na podstawie pomnika brzmi "Janowi Heweliuszowi gdańska młodzież 1973". Popiersie astronoma znajdziemy w Muzeum Narodowym w Gdańsku. Jest to kopia rzeźby wykonanej w 1786 r. przez Andrzeja Le Bruna.
Spuścizna pozostawiona po pracy naukowej Heweliusza widoczna jest również na niebie. Jest to sześć gwiazdozbiorów wprowadzonych przez gdańskiego astronoma: Tarcza Sobieskiego, Psy Gończe, Żyrafa, Sekstans, Jaszczurka oraz Mały Lew.
Wszystkie swoje spostrzeżenia oraz wnioski z wnikliwych obserwacji były przez astronoma skrzętnie dokumetowane, a z czasem wydawane jako bogato zdobione dzieła.
Pierwsza publikacja wydrukowana w drukarni Heweliusza ukazała się w 1662 r., liczyła 181 stron i nosiła tytuł ?Mercurius In Sole visus? (Merkury widziany na Słońcu). Dedykowana została Francuzowi Bouillaud?owi.
Do innych najważniejszych dzieł naukowych, które przyniosły gdańskiemu astronomowi rozgłos należą:
|
|
 |
- "Selenographia" jedno z najważniejszych dzieł Heweliusza, wydane w 1647 r. i dedykowane rodzinnemu miastu. Obszerny traktat, swoista topografia Księżyca, zawierał teorie o aktywności wulkanicznej Księżyca, zjawisku libracji, czyli "kołysaniu się" Księżyca, pierwszą kolorową mapę Księżyca, a dodatkowo mapy plam i "pochodni" Słońca wykonane na podstawie badań przy użyciu camera obscura;
- "Cometographia" wydana w 1668 r., dedykowana francuskiemu monarsze Ludwikowi XIV, niezwykle obszerna i ozdobiona 38 miedziorytami;
- "Machinae coelestis pars prior..." (Machiny niebieskiej część pierwsza?) podsumowanie wiedzy astronomicznej owych czasów, znakomite dzieło, wydane w 1673 r. Publikacja ta traktuje o historii astronomii, zawiera podsumowanie dotychczasowych działań naukowych Heweliusza, opis jego obserwatorium oraz opracowanie wyników deklinacji magnetycznej;
- "Machinae coelestis pars posteriori" (Machiny niebieskiej część następna..), wydana w 1679 r. jest owocem obserwacji astronomicznych, zawiera zestawienie ok. 20 tys. obserwacji oraz obliczenia odległości gwiazd. Dzieło zostało zadedykowane Janowi III Sobieskiemu za hojny mecenat, jakim król otaczał astronoma;
Fot. Pomnik poświęcony wielkiemu gdańszczaninowi umieszczony pomiędzy ulicami Jana Heweliusza ul. Wodopój.
 |
 |
 |
|
Malowidło mapy nieba wykonane przez ASP w Gdańsku
|
Zegar astronomiczny w Zieleńcu Heweliusza
|
Firmamentum Sobiescianum, frag. mapy z Tarczą Sobieskiego.
Źródło: MHMG |
Dzięki zaangażowaniu wdowy po Heweliuszu, Elżbiety, pośmiertnie wydano ?Catalogus stellarum fixarum? (Katalog Gwiazd Stałych, 1687 r.), barokowy atlas nieba "Firmamentum Sobiescanum sive Uranographia" (Firmament Sobieskiego, czyli Uranografia, 1690 r.) oraz "Prodomus Astronomiae" (Zwiastun astronomii,1690 r.).
Kościół św. Katarzyny (6) - grób Jana Heweliusza
 |
| Heweliusz z żoną Elżbietą |
Sława gdańskiej astronomii została przyćmiona wraz ze śmiercią wielkiego Gdańszczanina.
Heweliusz zmarł 28 stycznia 1687 r., w dzień swoich 76 urodzin. Prochy astronoma spoczęły w kościele św. Katarzyny. Epitafium, które zdobi grób zostało ufundowane w 1780 r. przez prawnuka Heweliusza, Daniela Gotlieba Davidssona, radcy wojennego Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1987 r. grób został otwarty i pieczołowicie odrestaurowany.
Ostatnie lata życia uczonego, mimo choroby, upłynęły niezmiernie pracowicie. W katalogowaniu gwiazd i sporządzaniu atlasów nieba asystowała Heweliuszowi jego druga żona, Elżbieta z domu Koopmann. Młodsza od astronoma o 36 lat Elżbieta zasługuje na uwagę nie tylko ze względu na wspierającą rolę, jaką odegrała u jego boku, ale i z racji zaangażowania w prace przy obserwacjach firmamentu. Można Elżbietę Heweliuszową śmiało uznać za pierwszą polską astronomkę. Wbrew społecznemu poruszeniu, 16-letnia Elżbieta i 52-letni Jan stanowili zgrany i kochający się duet. Po ceremonii ślubnej świętowano ukazanie się dwóch nowych gwiazd w życiu Heweliusza - pięknych oczu żony. Ze związku z Elżbietą, Heweliusz zyskał potomstwo - synka Jana Adeodatusa (Deo Datus - od Boga darowany), który niestety zmarł po roku oraz cztery córki, spadkobierczynie dorobku uczonego. Troskliwe ramię Elżbiety okazało się oparciem dla podeszłego wiekiem Heweliusza, kiedy zniszczeniu uległa znaczna części jego majątku podczas pożaru domu. Po śmierci astronoma, wdowa Elżbieta dopracowała i wydała dzieła, nad którymi intensywnie pracował u schyłku swego życia.
Nie bez znaczenia pozostaje również pierwsze małżeństwo Heweliusza. Pomimo, iż było bezdzietne, to wyniknęło z gorącej miłości. Katarzynę Rebeschke pojął Heweliusz za żonę w kościele Mariackim 21 marca 1635 r. Jako córka właściciela dobrze prosperującego browaru, wniosła ona w posag dwie kamienice sąsiadujące z browarami ojca Jana na rogu ulic Pfefferstadt i Baumgarta pod numerami 53 i 54. Dzięki aktywnemu współuczestnictwu Katarzyny w prowadzeniu rodzimego interesu, Heweliusz mógł oddać się w wolnym czasie pasji naukowej. Ukochana żona odeszła niespodziewanie w 1662 r. Zabrakło w domostwie i sercu astronoma kobiecej troski i pociechy. Żałoba trwała do momentu pojawienia się w życiu starzejącego się mistrza pogodnej, zaradnej i uzdolnionej Elżbiety Koopmann.
Rys. Heweliusz z żoną Elżbietą podczas obserwacji nieboskłonu za pomoc a wielkiego oktanu mosiężnego (rycina z działa "Machinae coelestis pars priori:. Źródło: Pomorska Biblioteka Cyfrowa
Róg ul. Grobla IV i Straganiarskiej (7) - miejsce urodzin Jana Heweliusza
Jan urodził się 28 stycznia 1611 r. w domu rodzinnym Państwa Hevelke na rogu ulic Grobla IV i Straganiarskiej. Ojciec, Abraham Hevelke należał do zamożnej rodziny browarników i kupców zboża. Interes piwowarski był przekazywany z pokolenia na pokolenie. Pradziad Heweliusza, Mikołaj, warzył w Gdańsku mocne piwo jopejskie od drugiej połowy XV w. Za drugą żonę pojął Abraham Hevelke, Kordulę z rodu Heckerów. Obydwa rody wstąpiły w szeregi patrycjuszowskiej warstwy społecznej miasta.
Owocem związku Abrahama i Korduli było liczne potomstwo, z którego przeżył jeden syn oraz pięć córek. Jan Heweliusz zapewnił rozgłos w świecie nie tylko swej rodzinie, ale i swemu miastu.
Kościół p.w. św. Jana (8)- miejsce chrztu Astronoma
Jedyny syn państwa Hevelków został ochrzczony w świątyni znajdującej się w okolicy domu rodzinnego. Kiedy Jan podrósł, swoje pierwsze nauki pobierał w szkole parafialnej przy kościele św. Jana.
Kaplica Królewska (9) oraz Filia Gdańska WiMBP przy ulicy Mariackiej 42
 |
Wnikliwość, talent i pracowitość owocowały uzyskaniem przez Heweliusza uznania w oczach największych europejskich uczonych i władców. Fenomen astronoma polegał również na jego sokolim wzroku. Potrafił on dostrzec gwiazdy piątej i szóstej wielkości bez użycia narzędzi optycznych.
Wielkie zaszczyty dosięgnęły Heweliusza 30 marca 1664 r. Przyjęło go wówczas w poczet członków the Royal Society, Królewskiego Towarzystwa Nauk w Londynie. Praca naukowa Heweliusza wzbudzała zainteresowanie znakomitych uczonych. W maju 1679 r., do Gdańska przybył renomowany angielski astronom, Edmund Halley. Celem jego wizyty było zweryfikowanie pomiarów opisywanych przez Heweliusza, a poddanych w wątpliwość przez niektórych członków londyńskiego the Royal Society.
Foto. Barokowa Kaplica Królewska została wybudowana w XVII w. wg projektu Tylmana z Gameren. Środki finansowe na jej wzniesienie pochodziły z fundacji króla Jana III Sobieskiego i prymasa Andrzeja Olszowskiego
Heweliusz stał się z czasem również ulubieńcem królów. Uznanie monarchów i przyznanie stypendiów naukowych umożliwiały dalszy rozwój naukowy.
Podczas rokowań o pokój oliwski, Heweliusz zostaje zaszczycony królewskimi wizytami. 18 grudnia 1659 r. przybywa najpierw Maria Ludwika, żona króla Jana Kazimierza, wdowa po królu Władysławie IV. A kilkanaście dni później, prezentacji swojego obserwatorium dokonuje Jan Heweliusz przed królem Janem Kazimierzem. Zachwyt nad instrumentami własnej konstrukcji i innymi osiągnięciami skutkuje otrzymaniem posiadłości ziemskiej. Zasługi Heweliusza dla rozwoju nauki zostały wynagrodzone również poprzez otrzymanie przywileju na otwarcie własnej drukarni z pracownią miedziorytniczą oraz wydaniem zakazu przedruku dzieł heweliuszowych przez innych drukarzy na kolejne 20 lat.
Szczególnymi względami cieszył się uczony u hetmana wielkiego koronnego, a od 1674 r. króla Polski, Jana III Sobieskiego. Władca wizytował w obserwatorium astronoma w 1673 r. i 1677 r. Przychylność króla udowodniona została przyznaniem astronomowi dożywotniej pensji tysiąca florenów srebrem, zwolnienia z podatków z tytułu działalności browarniczej i zezwoleniem na nieograniczoną sprzedaż piwa poza obszarem Gdańska.
Przychylnością obdarzyli Heweliusza również europejscy monarchowie. Oczarowany działalnością astronoma król Francji Ludwik XIV, przyznaje mu pensję naukową na dziewięć lat. A przywilej na wyłączność druku na terenie cesarstwa niemieckiego zostaje zagwarantowana Heweliuszowi przez cesarza Leopolda I. Propozycje pracy naukowej na królewskich dworach zostały złożone Heweliuszowi przez królową szwedzką Krystynę oraz "Wielkiego Elektora" Brandenburgii Fryderyka Wilhelma.
 |
| Dedykacja dla króla Jana III Sobieskiego we fragmencie mapy nieba Firmamentum Sobiescianum |
Jan Heweliusz nie pozostawał dłużny wobec szczodrości królów. Swoją wdzięczność okazywał poprzez dedykowanie swoich cennych dzieł. Znakomicie przyozdabiane miedziorytami "Cometographia" i "Machinae Coelestis pars priori" poświęcone zostały Ludwikowi XIV. Królowi Władysławowi IV z kolei, dedykował Heweliusz swoje odkrycie na niebie - grupkę gwiazd nazwał imieniem monarchy "Stellae Vladislavianae" oraz podarował polemoskop, czyli swoisty prototyp peryskopu i przenośny zegar słoneczny. Królowi Janowi III Sobieskiemu dedykowane zostało dzieło "Machinae Coelestis pars posteriori", a wyodrębniona konstelacja siedmiu gwiazd na Drodze Mlecznej, nazwana została Scutum Sobiescianum (Tarcza Sobieskiego), dziś znana jako "Tarcza". Dość osobliwym podarkiem dla króla Sobieskiego były cytryny, które Heweliusz sam wyhodował w swoim ogródku.
Filia nr 65 Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej w Gdańsku, zlokalizowana w kamienicy nr 42 przy urokliwej ul. Mariackiej, stanowi skarbnicę wiedzy o bohaterze spaceru, znamienitym Gdańszczaninie Janie Heweliuszu. Wizyta w bibliotece i zapoznanie się z bogatym zbiorem popularyzującym historię i kulturę miasta może stanowić gratkę dla miłośników wiedzy o Gdańsku, jego dziejach oraz jego wybitnych obywatelach.
Ratusz Głównego Miasta (10) - miejsce urzędowania po przeniesieniu rady ze Starego Miasta
 |
| Ratusz Głównego Miasta, gdzie znajduje się Wielka Sala Rady, w której od lat 20. XVI w. obradowali rajcy z Rady Miejskiej |
Prestiżowym awansem społecznym było dla czterdziestoletniego Jana Heweliusza wejście do Rady Miasta jako rajca Starego Miasta. Miejscem obrad tego organu stanowiącego o mieście był Ratusz Głównego Miasta. Stanowisko rajcy miejskiego piastował do końca swych dni. Pełnione funkcje obejmowały kwestie bezpieczeństwa przeciwpożarowego, spraw cechów oraz sędziowanie, w tym ośmiokrotnie jako przewodniczący zespołu sędziowskiego.
Zaszczyt pełnienia funkcji rajcy miejskiego, oprócz odpowiedzialności i prestiżu wiązał się z wieloma przywilejami. Jan Heweliusz został uprawniony do posiadania godła. Na wizerunek herbowy obrał sobie żurawia, który trzyma w jednej z nóg kamień. Symbolizować miało to skupienie i dążenie do celu.
Zauważony dzięki osiągnięciom na polu nauki i tym samym rozsławiania Gdańska na arenie międzynarodowej, Heweliusz cieszył się względami koronowanych głów. Jan Kazimierz postulował o nadaniu astronomowi szlachectwa. Decyzja ta, z nieznajomych powodów, nie została jednak zatwierdzona przez polski sejm.
Ratusz Głównego Miasta jest dziś oddziałem Muzeum Historycznego Miasta Gdańska (MHMG). Eksponatem prezentowanym w Sieni Górnej Ratusza Głównego Miasta, a związanym z Janem Heweliuszem, jest imponujący obraz olejny na płótnie, zatytułowany ?Zimowa panorama Gdańska?. Zarówno to dzieło jak i portret astronoma wyszło spod pędzla Andreasa Stech?a w 1678 r., na zlecenie samego Heweliusza. Obydwa obrazy uczony wysłał w sierpniu 1679 r. do Uniwersytetu Oksfordzkiego dla członków the Royal Society. Portret do dziś wisi w hallu uniwersyteckiej Bodleian Library. Gdańska Panorama została po latach zakupiona przez prywatnego kolekcjonera w drodze aukcji, a w 2003 r. przekazana przez właściciela w depozycie MHMG.
Centrum Hewelianum (11) - interaktywna wystawa "Energia, Niebo i Słońce"
 |
Centrum Hewelianum stanowi hołd złożony wielkiemu Janowi Heweliuszowi, którego odkrycia i fascynacja obserwacjami astronomicznymi są najlepszą formą zachęty do zdobywania wiedzy z zakresu nauk ścisłych przez dzieci i młodzież.
To nowoczesne ?science center? zostało zlokalizowane w górujących nad centrum Gdańska, zabytkowych obiektach fortyfikacyjnych z XIX wieku i stało się miejscem, w którym panuje dziś fizyka i astronomia. W Kaponierze Południowej, bo o niej tu mowa, można zwiedzać wystawę "Energia, Niebo i Słońce" z dwoma pracowniami: Pracownią Energii i Pracownią Nieba.
 |
| Eksponaty w Centrum Hewelianum |
Znajdujące się na dwóch poziomach interaktywne stanowiska przedstawiają zagadnienia z dziedziny fizyki i astronomii. Niemal każdy eksponat zawiera elementy interaktywne, wymagające od widza aktywnego uczestniczenia w poznawaniu wiedzy. Konieczność wykonania określonych czynności, oprawa plastyczna stanowiska, efekty świetlne i dyskretne dźwięki muzyki w tle ? to wszystko powoduje, że każde stanowisko to nie tylko eksponat wystawy, ale wręcz odsłona spektaklu, którego zarówno widzem jak i aktorem jest sam zwiedzający.
Głównym wątkiem tematycznym stanowisk w Pracowni Nieba jest astronomia. Można tu zapoznać się z budową Układu Słonecznego czy całego Wszechświata, a nawet prześledzić, jak zmieniały się nasze wyobrażenia na ten temat. Astronomia to przede wszystkim obserwacje, nie mogło więc zabraknąć w tej części ekspozycji stanowisk poświęconych przyrządom obserwacyjnym i zasadom ich działania. Z Pracowni Nieba wąska klatka schodowa prowadzi do specjalnie zaaranżowanej pracowni astronoma, gdzie zwiedzający mają okazję bliższego poznania patrona Centrum Hewelianum. Dodatkową atrakcją jest możliwość zrobienia zdjęcia ze sławnym gdańszczaninem, tylko parę chwil wystarczy, aby przesłać wykonane zdjęcie na e-maila i cieszyć się tą oryginalną pamiątką w zaciszu własnego domu.
 |
 |
| Poterna w Centrum Hewelianum |
Dodatkowe informacje:
Kolekcja dokumentów, w tym starodruków, rękopisów i innych pamiątek jest dostępna w zasobach Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej http://pbc.gda.pl.
W 2011 roku obchodzono 400. rocznicę urodzin Jana Heweliusza. Na tę okazję odbyło się 400 różnorodnych przedsięwzięć, które przybliżyły tę wybitną i wszechstronnie uzdolnioną postać mieszkańcom Gdańska. Obchody Roku Heweliusza 2011 to przede wszystkim działania, które miały charakter edukacyjno - naukowy realizowane przez podmioty kulturalne, edukacyjne i naukowe.
Szczegółowy program wydarzeń znajduje się na stronie www.janheweliusz.pl
 |
Program obchodów rocznicy urodzin astronoma przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska: muzeumgdansk.pl
Cykl odczytów i ekspozycji "Jan Heweliusz - chluba Gdańska i nauki polskiej" w BG PAN z okazji 400. rocznicy urodzin: www.bgpan.gda.pl
W opracowaniu wykorzystano:
"Jan Heweliusz. Książe astronomii". Gdańsk (1611-1687). Katalog wystawy w kościele św. Katarzyny w Gdańsku. Muzeum Prus Zachodnich 2002.
"Heweliusz" P. Rybka. Wiedza Powszechna. Warszawa, 1989.
"Jan Heweliusz - pokorny syn dumnego miasta" Tadeusz T. Głuszko [w] "30 Dni" nr 12 (26) 2000.
http://www.rzygacz.webd.pl/index.php?id=43,426,0,0,1,0
http://www.mhmg.gda.pl/index.php?view=artykul,50&oddzial=1
http://www.trojmiasto.pl/wiadomosci/Piwo-gwiazdy-i-papuga-n36679.html
http://www.mmtrojmiasto.pl/4431/2009/1/26/gdanskie-rocznice-urodziny-jana-heweliusza?category=magazyn
http://kwidzyn.naszemiasto.pl/archiwum/1616676,heweliusz-gwiazdy-i-milosc,id,t.html
Opracowanie: Urząd Miejski w Gdańsku, Referat Turystyki 2010
Zdjęcia: Referat Multimedialny UMG; Żaneta Kucharska
 |
 |
 |
 |