Spacery po Oliwie

Odkrywanie uroków i tajemnic tej niezwykłej miejscowości, jaką jest Oliwa, niech będzie celem naszej wycieczki w czasie. Odkrywając piękno i ciekawostki dawnego opactwa cystersów, cofniemy się do średniowiecza a następnie podziwiając niezwykłą architekturę i dzieła sztuki przemieścimy się do XIX wieku. Niezwykłe uroki parku i okolicznych lasów, niepowtarzalne brzmienie oliwskich organów, oryginalne zastosowanie wody w zabytkowej kuźni wodnej oraz pobliska lokalizacja ogrodu zoologicznego powodują, iż jest to miejsce w planie miasta Gdańska , które koniecznie należy zobaczyć.

Proponujemy Państwu dwie trasy zwiedzania Oliwy. Pierwsza z nich - "mała" (ok. 2 godz.) - prowadzi przez park do zespołu poopackiego, zwłaszcza katedry i kończy się na Starym Rynku Oliwskim, natomiast druga trasa - "duża" (ok. 5 godz.) - wiedzie przez centrum starej Oliwy do Doliny Radości, następnie punktów widokowych i kończy się - po zwiedzeniu zespołu poopackiego i parku, przy bocznym wyjściu z parku (al. Grunwaldzka).

Mapka "małej" trasy oliwskiej (opisy obiektów w tekście)

Park im. Adama Mickiewicza

Trasa rozpoczyna się od wejścia do Parku im. Adama Mickiewicza [1] (14 ha), który jest jednym z najcenniejszych obiektów Oliwy, nie tylko ze względu na wartości botaniczne, ale również jako cenny dokument sztuki ogrodowej z okresu ponad 240 lat. Wejście to, główne znajduje się przy ulicy Opata Rybińskiego, naprzeciwko Placu Inwalidów Wojennych (parking).

Wchodzimy na starą drogę przecinającą część parku zwanego "francuskim" (proj. Henschel, wykonanie K. Dębiński, ok. 1760). Skręcając w lewo, idziemy wzdłuż północnego skraju Stawu Łabędzi, mijając Aleję Lipową, i dochodzimy do najpiękniejszej części parku - parteru kwiatowo-trawnikowego, któremu towarzyszą po wschodniej i zachodniej stronie szpalery grabowe (tzw. "bindaże"). Obrzeża parteru w kształcie lilii burbońskich zdobią strzyżone w kształcie stożka cisy. Przed stawem umieszczone są popiersia książąt gdańskich: Świętopełka II i Mściwoja II (wyk. A. Łosowski, 1967).

	Pałac Opacki

Po przeciwnej, północnej stronie wznosi się rokokowy Pałac Opacki [2] zwany "nowym" (II połowa XVIII w.), którego użytkownikiem jest Muzeum Narodowe w Gdańsku (sztuka współczesna).

Po lewej stronie widać w prześwicie dawny ogród klasztorny oraz bryłę zespołu klasztornego. Natomiast po prawej stronie jest Aleja Lipowa (dł. 112 m), której przedłużenie stanowi podłużny staw, stanowiące linię perspektywiczną określaną niegdyś "Drogą ku wieczności", "Widokiem na morze" lub "Oknem na świat".

Stąd kierujemy się do niżej położonego parteru zwanego niegdyś "Rajem" lub "Paradyżem", przechodząc obok skromnego pomnika Adama Mickiewicza z 1955 roku, aby zobaczyć pozostałość XVIII-wiecznej dekoracji parku "Groty szeptów", wykazujące się ciekawymi właściwościami akustycznymi.

Palmiarnia

Skręcając w prawo, dochodzimy do Palmiarni [3] (dawnej Oranżerii z XVIII w.), w której możemy zobaczyć egzotyczne drzewa, krzewy i rośliny, obok jest Alpinarium [4] (ogród skalny) założone na miejscu dawnego Labiryntu lub Zwierzyńca (E. Wocke, 1912), a dalej w kierunku wschodnim rozpościera się Ogród Botaniczny [5] (1954-1956) z kolekcją kwiatów, roślin i krzewów według posiadanych właściwości (lecznicze, trujące itp.).

Idąc główną drogą parkową i mijając mały staw, zatrzymujemy się przy Wielkim Stawie, gdzie uchodzi przepływający przezeń Potok Oliwski. Stała tu niegdyś kuźnica drutu (Młyn VII) z XVI wieku, którą rozebrano w czasie urządzania parku, a w miejscu dawnego upustu powstał urokliwy wodospad, nad którym przerzucono murowany mostek.

	Pałac Opacki "stary"

Z lewej strony widać bryłę Pałacu Opackiego [6] zwanego "starym" (XV w. ?), którego użytkownikiem jest Instytut Budownictwa Wodnego PAN. My natomiast, przechodząc mostek, okrążamy staw, który stanowi integralną częścią parku zwaną "angielską" (proj. J. G. Saltzmann, II poł. XIX w.), mijając parkową altanę. W głębi widoczne są dwa sztuczne kopce, na których stały niewielkie budowle: Świątynia Wilhelma i Chińska Świątynia. W 1976 roku otwarto tu plenerową Galerię Współczesnej Rzeźby Gdańskiej, na którą składa 18 realistycznych lub abstrakcyjnych dzieł współczesnych artystów. Dochodzimy do ścieżki, która poprzez mostek nad Potokiem Oliwskim, położony po lewej stronie, prowadzi do północnego wyjścia z parku na ulicę Opacką i cmentarza (1832). Na wprost, nad Potokiem Oliwskim, znajduje się Stajnia Opacka [7] (XVIII w.), obecnie magazyn muzealny, na północ której znajdował się niegdyś Ogród Botaniczny, obecnie całkowicie zaniedbany. Skręcamy w lewo i mijając Spichlerz Opacki [8] (1732), który użytkuje Muzeum Narodowe w Gdańsku (wystawy etnograficzne), dochodzimy do reprezentacyjnego dziedzińca rezydencji opackiej.

Minąwszy barokową bramę, wkraczamy na wąską uliczkę biegnącą wzdłuż wysokiego muru obronnego (1608) z otworami strzelniczymi, w którego połowie długości jest brama otwierająca się na przykościelny dziedziniec (tu: obiekty parafialne z lat 80. XX w. i boczne wejście do archikatedry). Mur ten kończy się narożną wieżą obronną o uproszczonej formie, pozwalającej niegdyś flankowo bronić klasztor od północnej strony.

Kościół św. Jakuba

Po prawej stronie widać na wzniesieniu bryłę kościoła św. Jakuba [9] (XIII w. ?) z barokową wieżą (1709), przy którym zachowały się resztki starego cmentarzyska, na dalszym planie - Górę Pachołek. (Do tego kościoła można dojść idąc w prawo).

	Katedra oliwska

My natomiast skręcamy w lewą stronę, aby zatrzymać się na dużym dziedzińcu i zwiedzić najcenniejszy zabytek Oliwy - kościół Trójcy św., Najświętszej Marii Panny i św. Bernarda [10]. Jest to świątynia typu bazylikowego, założona na planie krzyża łacińskiego (trójnawowa, z wydzielonym transeptem i prezbiterium, które obiega ambit), wnoszona etapami przez cystersów w okresie romańsko-gotyckim (XII/XIII w.) i gotyckim (XIV, XV w.). Zachowało się tu bogate wyposażenie (XVII-XVIII w.), w tym słynne organy (XVIII w.). Od 1833 roku był to kościół parafialny, w 1925 roku - katedra, w 1976 roku podniesiony do rangi Bazyliki Mniejszej, a od 1992 roku jest archikatedrą.

Przylega do niego od południowej strony dawny klasztor [11] (XIII w., rozbud. XIV-XVI w.), z bogatym wystrojem. Obecnie większość jego pomieszczeń zajmuje Wyższe Seminarium Duchowne, tylko niewielką część - Diecezjalne Muzeum, w którym można obejrzeć świetne dzieła sztuki sakralnej obejmujące okres od XIV do XVIII wieku.

Dom Bramny

Po zwiedzeniu archikatedry, udajemy się na ulicę Cystersów, aby skręcając w lewo, minąć siedzibę arcybiskupa gdańskiego, dawną Szafarnię [12] klasztorną (XV w., przebud. XVII w., odbud. 1959). Po lewej stronie jest 8-metrowej długości mur obronny, który porasta rzadko spotykana roślina - zanokcica skalna, a za nim dawny Spichlerz klasztorny [13] (XIV w., przebud. XX w.). Natomiast po prawej stronie znajduje się niewielki plac parkingowy, za którym widoczna jest tylna fasada Domu Bramnego [14] (XV w. ?) przy Starym Rynku Oliwskim, na którym kończy się trasa "mała".

Mapka "dużej" trasy oliwskiej (opisy obiektów w tekście)

Oliwa, ulica Stary Rynek Oliwski

Od pętli tramwajowej, położonej przy al. Grunwaldzkiej, idziemy ulicą Opata Rybińskiego, po której prawej stronie położony jest Park im. Adama Mickiewicza. Natomiast z lewej strony mijamy zabudowę mieszkalną z początków XX wieku, którą kończy interesujący dom z pierwszej połowy XIX wieku (klasycystyczna ?), tuż przed Placem Inwalidów Wojennych. Naprzeciwko placu jest główne wejście do zabytkowego parku, obok niego zaś - po lewej stronie - krótki odcinek zewnętrznego muru obronnego (XVI w.), za którym widać rezydencje opackie i zespół klasztorny. Następny fragment muru znajduje się naprzeciwko ul. Schopenhauera, za którą jest dom mieszkalny z przełomu XVIII/XIX wieku.

Dochodzimy do ulicy Polanki, niegdyś dawnego traktu prowadzącego z Gdańska do Oliwy. Przy niej zachowały się dawne dwory mieszczan gdańskich (XVIII w.), znajduje się niewielka willa Lecha Wałęsy, charyzmatycznego przywódcy związkowego i byłego prezydenta R.P. oraz zbudowany w latach 90. ubiegłego wieku - jedyny w Gdańsku - meczet (przy skrzyżowaniu z ul. Abrahama).

	Dom Bramny

Przedłużeniem ulicy Opata Rybińskiego jest ulica Stary Rynek Oliwski, która niegdyś stanowiła centrum starej wsi cysterskiej. Do niego z lewej strony dochodzi ulica Leśna (przy niej poewangelicki kościół z 1920 r., obecnie zarządzany przez OO. Cystersów), natomiast z prawej strony dochodzi ulica Cystersów prowadząca do zespołu klasztornego. Przy rynku zachowały się najcenniejsze obiekty dawnej wsi - domy mieszkalne z przełomu XVIII/XIX wieku, budynek dawnego zajazdu "Przed Klasztorem" (ok. 1600) lub "Wielka Karczma", po gruntownej przebudowie (poł. XIX w.) zamieniona na dom mieszkalny i także okazały dom konstrukcji szkieletowej (k. XVIII w., w którym przed drugą wojną światową mieściła świetlica Związku Polaków. Naprzeciwko jest Dom Bramny [1] (XVI w.), zwany także Wielką Bramą i później Domem Zarazy, siedziba wójta oliwskiego od 1804 roku, po drugiej wojnie światowej siedziba lokalnej administracji, obecnie oddany w użytkowanie miłośnikom Oliwy.

Młyn IX przy Starym Rynku Oliwskim

Przedłużeniem ulicy Stary Rynek Oliwski jest ulica Kwietna, która biegnie południowym skrajem rozległej doliny Potoku Oliwskiego. Zwiedzany przez nas jej fragment nazywany jest Doliną Radości (może w nawiązaniu do niegdyś istniejących tu kwiecistych łąk ?). Od ulicy Kwietnej odgałęzia się ulica Spacerowa, stykająca się bezpośrednio ze starym Stawem Młyńskim, obok którego znajduje się nadal czynny Młyn IX [2] (1874), niegdyś folusz (1594).

	Domki robotnicze przy ulicy Kwietnej

W poczatkowej części ulicy Kwietnej napotykamy na szeregowe domki [3] (k. XVIII w., pocz. XIX w.), w których mieszkali zatrudnieni w oliwskich młynach pracownicy i ich rodziny.

Zameczek Mormonów przy ulicy Kwietnej

Dolinę tę odwadnia w głównej mierze Potok Oliwski i kilka uchodzących do niego cieków. Przy nim wzniesiono w latach 70. ubiegłego wieku Zakład Badań Modelowych Instytutu Budownictwa Wodnego PAN z dwoma basenami służącymi do symulacji zachowań statków na morzu. W jego pobliżu jest Dworek Myśliwski (ok. 1800), przy nie zachowanym Młynie X i nieco dalej "Zameczek Mormonów" [4] (XIX w.), który powstał przy dawnym Młynie XI.

	Kuźnia wodna przy ul. Bytowskiej

Ulica Kwietna łączy się z poprzeczną ulicą Bytowską, przy której znajdują ogródki działkowe i w niedalekiej odległości bezcenny zabytek - Kuźnia Wodna (Młotownia) [5] z oryginalnym wyposażeniem z XVI wieku, będąca oddziałem Muzeum Techniki NOT w Warszawie. Obok niej niewielki dworek.

Dwór Schwabego zwany obecnie Dworem Oliwskim

Nieco dalej jest odrestaurowany Dwór Schwabego (ul . Bytowska 4) [6] zwany obecnie Dworem Oliwskim.
Idąc w prawo ulicą Bytowską dochodzimy do ulicy Kościerskiej, biegnącą północnym skrajem Doliny Radości. Skręcając nieco w lewo możemy dojść do Młyna Prochowego (XIX w.) [7] położonego nad Potokiem Prochowym, który uchodzi do Potoku Oliwskiego. Obok niego jest niewielki, parterowy domek (ok. 1800). Na dojściu ul. Bytowskiej do ulicy Kościerskiej skręcamy w prawą stronę i mijając stadion z lewej strony dochodzimy do skrzyżowania z ruchliwą ulicą Spacerową, od której w niedalekiej odległości odchodzi ulica Karwieńska prowadząca do położonego w Dolinie Krzaczastego Młyna - Ogrodu Zoologicznego.

	Góra Pachołek widziana z ulicy Kwietnej

Niedaleko skrzyżowania ulicy Kościerskiej ze Spacerową z lewej strony prowadzi w górę ścieżką, którą dostajemy się na "siodełko". Z niego wchodzimy na Górę Kościuszki [8], na której znajduje się pomnik upamiętniający słynną bitwę morską nad armadą szwedzką w 1627 roku Stąd wracamy przez "siodełko" na wierzchołek Góry Pachołek [9] (100,8 m n.p.m),

Pomnik Bitwy Oliwskiej na Górze Kościuski

którą cystersi nazwali Mons Olivarum (Góra Oliwna). Z wzniesionej tu w 1975 roku wieży z platformą roztacza się wspaniały widok na panoramę Oliwy, Żabianki, Jelitkowa, Przymorza, Brzeźna, Zaspy, Zatoki Gdańskiej, Gdańska i Doliny Radości.

Z Pachołka schodzimy do ulicy Spacerowej, przechodzimy obok Stawu Młyńskiego, aby krótkim odcinkiem ulicy Opackiej dojść do jej skrzyżowania z ulicą Czyżewskiego i ulicą Cystersów. W pobliżu znajduje się cmentarz i kościół św. Jakuba [10], przy którym skręcamy w prawo, mijając niewielki parking. Stajemy na dziedzińcu przed wejściem do archikatedry [11].

Po zwiedzeniu tej świątyni, udajemy się do Parku im. Adama Mickiewicza [12], w którym zobaczymy - opisane w trasie "małej" - dwie jego części: "angielską" i "francuską", Spichlerz Opacki, stary i nowy Pałac Opacki oraz Palmiarnię, Alpinarium i Ogród Botaniczny.

Trasa "duża" kończy się przy bocznym wyjściu z parku na ruchliwą aleję Grunwaldzką, naprzeciwko którego zachowały się interesujące domy mieszkalne (XVIII i XIX w.) i przydrożna kapliczka św. Jana Nepomucena (II poł. XVIII w.).

Materiał opracowany przez Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze, Oddział Regionalny w Gdańsku.