Zdrowie psychiczne dzieci i młodzieży – sytuacja i wyzwania cywilizacyjne (24)

Tematyka wystąpień:

1. „Źródła zdrowia – od doświadczeń w dzieciństwie do dorosłości” – dr hab. med. Paweł Zagożdżon, Gdański Uniwersytet Medyczny, zobacz (2.04 MB)
2. "Program 6-10-14 dla Zdrowia – otyłość w Gdańsku” - dr Michał Brzeziński, koordynator programu, zobacz (2.11 MB)
3.  "Problemy z zakresu zdrowia psychicznego uczniów gdańskich szkół z perspektywy pracy publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych" - lek. psychiatra Natalia Chojnacka, Lucyna Maculewicz, dyrektor Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej nr 3, zobacz (1.01 MB)
4. „Pomorskie Centrum Edukacyjno-Lecznicze. Projekt międzyresortowego wsparcia dzieci i młodzieży z zaburzeniami psychicznymi” – lek. psychiatra Joanna Pleskot-Kaczmarek, Alina Suska, zobacz (1.51 MB)
5. Informacja o budżecie na realizację zadań oświatowych na rok 2014 – Regina Białousów, Dyrektor Wydziału Edukacji UMG zobacz (579 KB)

Pkt 1. Wprowadzając w tematykę spotkania, Przewodniczący Gdańskiej Rady Oświatowej prof. Edmund Wittbrodt podkreślił, że dyskusja ostatnio koncentruje się wokół zdrowia dzieci i młodzieży podejmując tematy bezpieczeństwa w sieci, unikania przez uczniów zajęć wychowania fizycznego czy prośby o wsparcie psychologa lub pedagoga, indywidualne nauczanie, a także odroczenie realizacji obowiązku szkolnego 6-latka.

Pkt 2. „Problemy z zakresu zdrowia psychicznego uczniów gdańskich szkół z perspektywy pracy publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych" – Natalia Chojnacka, specjalista psychiatrii dzieci i młodzieży, Lucyna Maculewicz, dyrektor Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej nr 3.

Pracując w Poradni Zdrowia Psychicznego dla Dzieci, jako lekarz psychiatra, N. Chojnacka konsultuje uczniów z przewlekłymi trudnościami szkolnymi, jak np. lęk społeczny, objawiający się odmową chodzenia do szkoły w obawie przed oceną. Trudne decyzje w procesie orzekania wynikają ze specyfiki systemu edukacji przewidującego nauczanie specjalne lub nauczanie indywidualne, a często potrzebne jest stopniowe włączanie uczniów w życie społeczne. Nauczanie indywidualne nie jest najlepszym wyborem ze względu na mniejszy kontakt dziecka z rówieśnikami, a nauczanie włączające nie zawsze jest możliwe, bo np. rodzice odmawiają realizacji nauczania indywidualnego w szkole. Opór szkół przed nauczaniem włączającym może wiązać się z brakiem informacji o skuteczności takiego trybu pracy. W przypadku uczniów SPE z zaburzeniami zachowania optymalnym jest indywidualny tok nauki i wsparcie nauczyciela wspomagającego w szkole. We Francji, gdzie dysleksja rozwojowa jest uważana za niepełnosprawność, uczeń z zaburzeniami otrzymuje wsparcie asystenta życia szkolnego, który jak cień codziennie towarzyszy uczniowi w szkole pomagając mu w robieniu notatek, kontaktach z rówieśnikami i odrabianiu lekcji. Asystent nie musi być wykształconym nauczycielem.

Od roku szkolnego 2011/2012 w gdańskich poradniach publicznych zauważalny jest wzrost liczby wydawanych orzeczeń o potrzebie kształcenia indywidualnego (zaburzenia zachowania, emocji, depresyjne, lękowe) i specjalnego (zagrożenie niedostosowaniem społecznym) oraz konsultacji z lekarzem psychiatrą. W ciągu ostatnich pięciu lat można zaobserwować zmianę. Wcześniej diagnozowano u ucznia trudności szkolne, a obecnie często dotyka się poważniejszych problemów osobistych i rodzinnych, które są w tle. Rośnie też świadomość rodziców i uczniów, a troska o zdrowie psychiczne nie jest już tematem wstydliwym. Specjaliści poradni psychologiczno-pedagogicznych pełnią dyżury w każdej szkole. Najważniejsza jest promocja zdrowia psychicznego i profilaktyka, m.in. poprzez indywidualizację oddziaływań wychowawczych. 

Pkt 3. „Źródła zdrowia – od doświadczeń w dzieciństwie do dorosłości” – dr hab. med. Paweł Zagożdżon, Gdański Uniwersytet Medyczny

Prezentując bogaty katalog wyników badań realizowanych na świecie, dr P. Zagożdżon podkreślił:

• choroby cywilizacyjne mają swoje uwarunkowania we wczesnym dzieciństwie, które w znacznym stopniu determinuje zdrowie w okresie dorosłości;
• badaniem rozpowszechniania czynników warunkujących stan zdrowia lub zaburzenia w określonych populacjach zajmuje się epidemiologia;
• rozpowszechnienie zaburzeń lękowych, depresyjnych, hiperkinetycznych i zachowania wśród dzieci i młodzieży nie zostało przebadane w Polsce w skali populacji, posiadamy głównie wyniki krajów anglosaskich i USA;
• badania wykazują zależność pomiędzy:
• przedwczesną umieralnością a traumą i urazem w dzieciństwie, która jest wyższa u mężczyzn niż u kobiet,
• statusem ekonomicznym (dochodami) a ryzykiem zgonu, które jest większe u osób mniej zarabiających i na niższych stanowiskach – umieralność i ryzyko zgonu osób bezrobotnych są około 2-krotnie większe od populacji ogólnej,
• osoby gorzej wykształcone, o niższej pozycji społecznej mają niższe poczucie kontroli nad własnym życiem, odczuwając większy wpływ czynników losowych od nich niezależnych, stąd popadanie w uzależnienia, niska aktywność fizyczna, zła dieta,
• badania wykazały zależność pomiędzy wzrostem ryzyka zgonu a ilością czasu spędzanego na oglądaniu telewizji,
• na rozpowszechnianie picia alkoholu wpływa kultura popularna i media, która stymuluje zachowania naśladowcze, w tym m.in. samobójstwa,
• osoby o wysokim poczuciu koherencji, czyli zdolności rozumienia zdarzeń, zaradności i poczucia sensowności oraz podejmowania zaangażowania i kreowania własnego życia o 30% zmniejszają ryzyko zgonu – jeśli ktoś wie, po co coś robi, żyje dłużej,
• na zwiększone ryzyko zgonu mają wpływ poczucie nudy i praca w pozycji siedzącej;
• problemy zdrowotne i społeczne są bardziej nasilone w krajach o większych nierównościach społecznych; buforem dla nierówności społecznych są w mieście tereny zielone i rekreacyjne;
• ponieważ szacuje się, że 50-80% otyłych dzieci pozostaje otyłymi w dorosłym życiu, ważna jest prewencja otyłości we wczesnym dzieciństwie; dla skuteczności powinna obejmować zintegrowane działania o charakterze edukacyjnym i środowiskowym adresowane do starszych dzieci, a nie indywidualne interwencje behawioralne; 
• zapobieganie zaburzeniom psychicznym u dzieci – realizacja programów poprawy relacji miedzy rodzicami a dziećmi oraz edukacja rodziców w zakresie radzenia sobie z niepożądanymi zachowaniami dzieci oraz psychoterapia rodzica z dzieckiem, którzy doświadczyli urazu, Program „Przyjaciele Zippiego” rozwijający umiejętności życiowe;
• zapobieganie chorobom powinno być przedmiotem szczególnej troski na poziomie prewencji oddziaływującej na populację;
• ponieważ zdrowie jest uwarunkowane siecią zależności, dlatego edukacja może być ważnym buforem, tego co dzieje się w zdrowiu psychicznym dorosłego człowieka, dobra edukacja może rekompensować niski status ekonomiczny. 

Pkt 4. „Program 6-10-14 dla Zdrowia – otyłość w Gdańsku” – dr Michał Brzeziński, koordynator programu 

• Bardzo ważne jest obalenie powszechnego mitu, że dziecko wyrasta z otyłości. Dziecko nie wyrasta z otyłości, jeśli się z tym nic nie robi.
• Tylko działania adresowane do populacji mogą przynieść zmianę – pożądany efekt dla społeczeństwa.
• Potrzebna jest interwencja w okresie 6–9 lat nastawiona na kształtowanie nawyków zdrowego odżywania adresowana do dzieci we wczesnym dzieciństwie. Konieczna jest kompleksowość oddziaływań programowych, które obejmą również rodziców, bo jeśli chudnie rodzic chudnie i dziecko.
• W polskich szkołach brakuje liderów edukacji zdrowotnej, a to nauczyciele powinni budować i wdrażać edukację zdrowotną. Dlatego ważny jest kompleksowy system szkoleń dla nauczycieli wychowania fizycznego.

Pkt 5. „Pomorskie Centrum Edukacyjno-Lecznicze. Projekt międzyresortowego wsparcia dzieci i młodzieży z zaburzeniami psychicznymi” – Joanna Pleskot-Kaczmarek, Alina Kaszkiel-Suska 

• Ze względu na nasilające się problemy ze zdrowiem psychicznym dzieci i młodzieży w różnych formach pomocy w Gdańsku, jak w całej Polsce, brakuje lekarzy psychiatrii dziecięcej.
• Specyfika leczenia chorób i zaburzeń psychicznych dzieci i młodzieży wskazuje na konieczność przewlekłej opieki terapeutycznej i udzielenia wsparcia pacjentowi po leczeniu stacjonarnym, ponieważ często mają oni kłopoty z powrotem do funkcjonowania w dawnym środowisku rodzinnym z powodu ostracyzmu społecznego lub rodzinnej dysfunkcji.
• Dla dzieci i młodzieży z problemami psychicznymi zalecane są formy pomocy:
• opieka psychologiczno-psychiatryczna dla pacjenta i praca terapeutyczna z rodziną,
• stworzenie alternatywy dla środowiska rodzinnego (doraźnej) – hostele,
• umożliwienie edukacji dostosowanej do potrzeb i możliwości ucznia z zaburzeniami i po leczeniu stacjonarnym.
• Odpowiadając na pilne i narastające problemy gdańskich dzieci i młodzieży zdiagnozowane przez gdańskie poradnie psychologiczno-pedagogiczne, a także przez Punkt Wsparcia Środowiskowego, które nie mogą być zaspokojone przez placówkę przy ul. Chopina – ŚDS „Młodzieżowy Szopen” ze względu na zbyt małą liczbę miejsc (32), Fundacja FOSA we współpracy z Referatem Zdrowia Urzędu Miasta Gdańsk zainicjowała działania międzyresortowe – utworzenie  dziennego centrum wsparcia środowiskowego, gdzie młodzi pacjenci – po przebyciu leczenia stacjonarnego i mający problem ze zdrowiem psychicznym – mogliby uzyskać kompleksowe wsparcie, szczególnie w okresie przejściowym pomiędzy leczeniem stacjonarnym a powrotem do życia społecznego, readaptacji. Ośrodek o statusie placówki wsparcia dziennego integrowałby funkcje: pomocy społecznej i edukacji, poradni zdrowia psychicznego i opieki zdrowotnej w połączeniu z hostelem. Takie rozwiązanie umożliwiłoby także objęcie wsparciem terapeutycznym rodzin młodych pacjentów. Projekt jest w fazie operacjonalizacji. Międzyresortową współpracę na rzecz rozwiązania tego problemu zawiązali: FORMED – podmiot działający w resorcie zdrowia, Fundacja FOSA – w resorcie pomocy społecznej, ZKPIG nr 32 - w resorcie edukacji. Miasto czyni starania  o pozyskanie funduszy europejskich na sfinansowanie tej inicjatywy.

Pkt 6. Informacja o budżecie na realizację zadań oświatowych na rok 2014 – Regina Białousów, Dyrektor Wydziału Edukacji UMG

Ze względu na brak czasu na zaprezentowanie materiału informacja zostanie przesłana członkom GRO drogą elektroniczną.

Pkt 7, 9. Dyskusja – wnioski i podsumowanie

• Oddziaływanie współczesnej cywilizacji na człowieka sprawiło, że dawne problemy ze społecznością szkolną obecnie mają swoje centrum w środowisku domowym. System, który działa w obszarze monitorowania problemów i ich wykrywania, nie ma propozycji naprawczej.
• Często dyrektorzy szkół, którzy mają obowiązek powiadomienia sądu o długotrwałej  nieobecności ucznia w szkole, kierują do sądu sprawy bez wnikliwego rozpoznania przyczyn we współpracy z poradnią psychologiczno-pedagogiczną czy ośrodkiem pomocy rodzinie. W efekcie sądy wydają wyroki nakazujące uczęszczanie do szkoły, pogłębiając w ten sposób trudną sytuację dziecka. Absencja uczniów wynikająca z lęków szkolnych wymaga wypracowania form pośrednich miedzy nauczaniem indywidualnym, a przymusem włączania uczniów w system masowy, który dla tych dzieci jest destrukcyjny.
• Zaprezentowane materiały pokazały jak zbudować sensowny początek. Aby szkoła była  przyjaznym centrum rozwoju młodego człowieka, ważne są działania instytucjonalne:
• konieczna jest nowa definicja wychowawcy szkolnego, który będzie budował dobre relacje z uczniem – przeniesienie akcentu z kwalifikacji przedmiotowych;
• zniesienie ocen z wychowania fizycznego, które skutkują obawami, lękami i niechęcią do tej formy bardzo ważnej aktywności.
• Szkoła musi być miejscem, gdzie może się uczyć każdy uczeń, bo każdy powinien się do niej nadawać. Ten który ma problem potrzebuje tylko większej troski, bo zawsze będą dzieci z trudnościami. Problemem nie jest uczeń, ale szkoła i nauczyciel – system, który się musi zmienić, aby nadawać się dla uczniów z trudnościami.
• Przeszkodą do zmiany dzisiejszej sytuacji jest system kształcenia nauczycieli według programów, teoretyczny (szkoły niechętnie przyjmują studentów) oraz wymagania formalnie stawiane nauczycielom, które koncentrują się na wynikach egzaminów zewnętrznych i realizacji wymagań. Tak deklaruje większość nauczycieli, koncentrując się na usprawiedliwianiu swojej sytuacji, a nie poszukiwaniu rozwiązań, których nie dostrzegają.
• Ważne jest włączanie rodziców w działania szkoły, we wspólną edukację, która powinna trwać przez całe życie, np. nikt nie uczy rodziców jak żywić dzieci.
• Pracując nad Regionalnym Programem Operacyjnym, Departament Edukacji Urzędu Marszałkowskiego przewidział przedsięwzięcie strategiczne zakładające wypracowanie ścieżek edukacyjnych wspierających włączanie dzieci z różnorodnymi problemami (w tym również z otyłością) w edukację powszechną. Założenia RPO będą przenoszone do szkolnej praktyki w sposób umożliwiający płynne funkcjonowanie szkoły. Ważne jest wypracowanie mechanizmów współdziałania szczególnie tam, gdzie są słabe strony systemu i przepisów prawa, aby działać w sposób celowy i efektywny, wykrywając problem na początku i podejmując adekwatne działania.
• Trzeba dać dzieciom możliwość włączania się w system edukacji powszechnej przy pomocy odpowiednich instytucji.
• Dla podejmowania efektywnych działań kluczowa jest rola wychowawcy – nauczyciela, który powinien sygnalizować niepokojące objawy, aby można było wykryć jak największą liczbę przypadków wymagających pomocy.
• Ważne jest monitorowanie zachowań i skuteczności podejmowanych działań, aby można było podejmować kroki wyprzedzające. Choć nie można przewidzieć wszystkich scenariuszy wydarzeń, powinniśmy planować działania dwutorowo: systemowe międzyresortowe i doraźne.
• Rola samorządu w podejmowaniu działań: podejmowanie inicjatyw lokalnych w obszarach niewydolnych systemowo. Takie działania mają szansę zafunkcjonować i przynosić oczekiwane rezultaty. Oczekiwane rozwiązania systemowe NFZ czy MEN, często są wprowadzane pod wpływem sprawdzonych lokalnie projektów.
• Brakuje miejsc dla edukacji małych dzieci z zaburzeniami zdrowia psychicznego.
• Trudniejsze sprawy są wokół ucznia, a nie w uczniu. Trzeba być przygotowanym na rozwiązanie tego problemu. Rozwiązaniem problemów jest indywidualizacja włączona w ścieżkę edukacyjną ucznia.
• Mamy już wzorzec edukacji uczniów niepełnosprawnych. Edukacja ta trwa do 24 roku życia. Podobnie powinni być traktowani uczniowie z zaburzeniami psychicznymi, uzależnieni. Obecnie po zakończeniu obowiązku szkolnego i nauki trudno tym uczniom pomóc w readaptacji.

Podsumowanie prof. E. Wittbrodt:

W zakresie omawianych problemów mamy ogromne pole do działania. Problemy te nie kończą się w szkole podstawowej i średniej, a wraz z uczniem wędrują na uczelnie. Nie możemy czekać na programy realizowane odgórnie. Trzeba podejmować konieczne inicjatywy lokalnie. Każdy nauczyciel, bez oglądania się na zapisy, programy, powinien działać – wychodzić naprzeciw oczekiwaniom i potrzebom ucznia. Kluczowa jest wola pomocy dziecku. Konieczne jest włączanie rodziców i całych rodzin w procesy wsparcia ucznia.