Pojęcie nostos wywodzi się z literatury starożytnej Grecji, i oznacza powrót do domu po wielkiej przygodzie. Najbardziej znanym przykładem nostos jest Odyseja Homera, gdzie główny bohater – Odyseusz, odseparowany od swoich bliskich wydarzeniami wojny trojańskiej, stara się wrócić do nich drogą morską, stawiając czoła upiornym wyzwaniom ciała i duszy. W kulturze antycznej uważano powrót do domu przez morze za dowód ogromnego heroizmu, a tych, którym udało się tego dokonać, za bohaterów, wychwalanych później w pieśniach.
W XVII wieku zauważono, że żołnierze, żeglarze oraz imigranci przebywający z dala od domu, doświadczali napadów płaczu, bezsenności, arytmii serca, nie mieli apetytu i popadali w depresję, co nierzadko prowadziło do samobójstw. W wyniku badań nad tym zjawiskiem narodziło się pojęcie nostalgii, ukute przez studenta medycyny Johannesa Hofera, który w swojej rozprawie pod tytułem Dissertatio medica de nostalgia, opublikowanej w 1688 r., połączył dwa greckie słowa: nostos i algos, oznaczające smutek, ból, cierpienie.
Choć korzenie terminu nostalgia wiążą się z kondycją uznawaną niegdyś za chorobę psychiczną, dziś potocznie rozumiemy nostalgię jako stan bardziej ambiwalentny, dryfujący pomiędzy melancholią a ukojeniem duszy. To uczucie o słodko-gorzkim smaku, towarzyszące tęsknocie i chęci powrotu do konkretnego miejsca lub czasu, ostro odmalowuje paradoksalna wypowiedź Tarkowskiego. Podczas jednego z konfliktów na planie filmu Ofiarowanie, reżyser miał ponoć krzyknąć do szwedzkiej ekipy filmowej: „Chcę do domu! Chcę być tam, gdzie nie chcę być!”2
Koncepcja nostos, choć starożytna, nadal ma swe echo we współczesnym świecie. W dobie globalnej migracji i przemieszczania, tęsknota za domem i podróż powrotna dawno nie były bardziej aktualne. Artyści i artystki zaproszeni do wystawy, pochodzą z dwóch punktów geograficznych silnie związanych z jednej strony z morzem bałtyckim, a na przeciwległym z Kattegat na zachodnim wybrzeżu Szwecji. Każdy z nich w inny sposób odwołuje się do natury i życiodajnej siły wody, „owej płynnej materii w której nie ma nic stałego„3 . Twórcy nawiązują dialog z topografią własnych relacji rodzinnych i miłosnych odnoszą się do tęsknot i wspomnień. Nawigując w odyseji życia, ich prace przypominają o mocy zakotwiczenia w świecie, w sztuce, w relacji z innym lub być może we własnej skórze? Czym są powroty do domu po wielkiej przygodzie? Co to znaczy czuć się jak u siebie, w lesie, na wsi, u mamy, czy kołysząc na łodzi.
Diana Rönnberg
1 Fragment pochodzi z wiersza pt. Nostos, z tomu Meadowlands, Ecco 1996.
2 E. Josephson, En natt i den svenska sommaren, tłum. D. Rönnberg, Umeå 2011, s. 46.
3 Jan Heweliusz, Selenographia, s. 156.
