- Wielka Synagoga była bardzo ważnym miejscem dla gdańskich Żydów - mówił dr hab. Waldemar Ossowski, dyrektor Muzeum Gdańska, tuż przed odsłonięciem makiety Wielkiej Synagogi w poniedziałek, 8 października, 2018 r. - Była jedną z największych synagog Europie i jedną z najpiękniejszych ówczesnych świątyń w Gdańsku.
Jej początki sięgają kwietnia 1883 r., kiedy zawiązano Komitet Zjednoczeniowy Gmin Gdańskich. Celem komitetu była budowa nowej synagogi, która stałaby się centrum życia nie tylko religijnego, ale i kulturalnego gdańskich Żydów. Żadna z ówczesnych gmin spośród funkcjonujących przy Starych Szkotach, Winnicy, Wrzeszczu, przy ulicach Szerokiej i Szopy nie posiadała bowiem stałej bożnicy integrującej całą społeczność.
Inicjatorem powstania świątyni był członek Rady Miasta Gdańska, adwokat i przewodniczący Gminy Synagogalnej Gustav Davidsohn. Po zakupie działki przy dzisiejszej ulicy Bogusławskiego władze Gdańska zleciły budowę berlińskiej firmie Ende i Boeckmann. Synagoga została uroczyście otwarta 15 września 1887 roku, przez gdańskiego rabina Kossmana Wernera.
W środku znajdowało się 1200 miejsc siedzących. Została wybudowana zgodnie z wytycznymi ówczesnych władz miasta w stylu renesansowym, podobnie jak budynek Politechniki Gdańskiej czy dworca kolejowego. Na początku XX wieku otwarto w synagodze jedno z pierwszych na świecie muzeów judaistycznych.
- Posiadało ono bogatą kolekcję, jej lwią część przekazał znany kolekcjoner i przedsiębiorca pochodzenia żydowskiego - Lesser Giełdziński - przypomina dr Ewa Szymańska, zastępca dyrektora Muzeum Gdańska. - Poza pełnieniem funkcji sakralnych odbywały się tu również liczne koncerty, występy teatralne oraz wykłady znanych profesorów i rabinów z całego świata.
Po 1933 roku, dojściu nazistów do władzy Wielka Synagoga znalazła się w obliczu zagrożenia. Gdańscy żydzi trzymali wartę, obawiając się niechętnych im bojówek. W 1939 roku synagogę sprzedano Senatowi Wolnego Miasta Gdańska.
- 15 kwietnia odbyło się ostatnie nabożeństwo, a budynek został otoczony płotem, na którym umieszczono napis: „Komm lieber Mai und mache von Juden uns jetz frei” („Przybądź, kochany maju, i uwolnij nas od Żydów”). To hasło ziściło się w maju 1939 roku. Gdańsk utracił wtedy część swojego wielokulturowego dziedzictwa - dodaje Szymańska.
- Naziści „łaskawie” zgodzili się na to, aby nie palić ani nie burzyć synagogi. Nakazali gminie rozebranie jej cegła po cegle - mówi Ossowski.
Likwidacji świątyni towarzyszyło wygnanie z miasta społeczności żydowskiej - po 1 września 1939 roku w Gdańsku zostało około tysiąca Żydów z 30. tysięcy.
Wielkiej Synagogi w Gdańsku nigdy już nie odbudowano. Ale to nie znaczy, że o niej zapomniano - wręcz przeciwnie. W poniedziałek, 8 października, symbolicznie przywrócono dziedzictwo gdańskich Żydów, poprzez wykonaną z brązu makietę świątyni. Obiekt, wraz z tablicą pamiątkową, znalazł się przed Gdańskim Teatrem Szekspirowskim, czyli niemal dokładnie w miejscu dawnego położenia Wielkiej Synagogi.
- Pod koniec XIX wieku w Gdańsku około 2% mieszkańców stanowili Żydzi. Teraz przywracamy tę pamięć, ponieważ nasze miasto jest miejscem spotkań wielu kultur - mówił prezydent Gdańska Paweł Adamowicz, który dokonał uroczystego odsłonięcia makiety. - Symboliczne upamiętnienie istnienia Wielkiej Synagogi jest konsekwencją naszych działań na rzecz oswajania inności. Musimy wykonywać ten gest spotkania, ciekawości tego, co niesie inna kultura, inna religia. Dopiero wtedy możemy ze sobą rozmawiać jak równy z równym i zapobiegać przejawom antysemityzmu.
Autorem rzeźbiarskiego modelu jest Michał Wysocki, a projektantem cokołu oraz otoczenia Michał A. Witkowski. Przygotowania trwały pół roku.
Obecnie wokół makiety można oglądać przygotowaną przez Muzeum Gdańska miniwystawę o dziejach budynku i obywatelach Gdańska pochodzenia żydowskiego, którzy doprowadzili do wybudowania w Gdańsku Wielkiej Synagogi. Składającą się z pięciu plansz narrację, przygotowaną przez dr Katarzynę Darecką, można zobaczyć do 28 października 2018 r.
Odsłonięcie makiety towarzyszyło konferencji naukowej „Wokół wielkiej synagogi w Gdańsku”, zorganizowanej przez Muzeum Narodowe w Gdańsku.
Program konferecji poniżej:
Makieta Wielkiej Synagogi stanie przed Gdańskim Teatrem Szekspirowskim
