Czym był Volkstag w Wolnym Mieście Gdańsku?
Volkstag (Zgromadzenie Ludowe) był parlamentem II Wolnego Miasta Gdańska (WMG). Jego powstanie było wynikiem prac Zgromadzenia Konstytucyjnego II Wolnego Miasta Gdańska, a to z kolei było efektem decyzji mocarstw sprzymierzonych z kwietnia 1920. Zgromadzenie Konstytucyjne miało za zadanie opracowanie konstytucji II WMG oraz projektów umów, które – zgodnie z postanowieniami art. 104 traktatu wersalskiego z 1919 roku – planowano zawrzeć między Polską a II WMG.
Volkstag pełnił rolę naczelnego organu uchwalającego ustawy. Członków Volkstagu wybierano raz na cztery lata w tzw. wyborach pięcioprzymiotnikowych (powszechne, równe, tajne, bezpośrednie i proporcjonalne). Czynne prawo wyborcze przysługiwało obywatelom od ukończenia 20 lat, bierne od ukończenia 25 lat, posłom przysługiwał immunitet. W latach 1920–1930 zasiadało w nim 120 posłów, następnie 72, z tego reprezentanci polscy: w I kadencji – siedmiu, w II kadencji – pięciu, w III kadencji – trzech, od IV do VI kadencji – po dwóch. W ostatnich dwóch kadencjach większość w tym zgromadzeniu należała do NSDAP.
Sylwetki zasłużonych polskich działaczy w Volkstagu:
 |
Bronisław Budzyński (1888 – 1951) działacz gdańskiej Polonii. Uczył się we Wrześni i Poznaniu. Należał do polskich konspiracyjnych towarzystw "Iskra" i "Ogniwo". W Gdańsku od 1907 roku. Prezes Towarzystwa Młodzieży Kupieckiej w Gdańsku (później Związek Pracowników Kupieckich). W 1919 i w latach 1928–1931 radny miasta Gdańska, a w 1920 wybrany z Listy Polskiej do Zgromadzenia Konstytucyjnego II Wolnego Miasta Gdańska. Poseł do Volkstagu w latach 1920–1923 i 1924–1927. W 1937 został prezesem Gminy Polskiej Związku Polaków w II WMG. Reprezentował ją w Berlinie na Kongresie Polaków w Niemczech. Prowadził własne przedsiębiorstwo handlu zbożem, pełnił też funkcję dyrektora Państwowych Zakładów Przemysłowo-Zbożowych w Gdańsku. Po wybuchu wojny ukrywał się w Warszawie. W 1948 r złożył zeznania w procesie Alberta Forstera. Odznaczony Krzyżem Orderu Odrodzenia Polski, dwukrotnie Złotym Krzyżem Zasługi. Pochowany w Sopocie. |
 |
Erazm Czarnecki (1892 – 1949), działacz polityczny, poseł do Volkstagu w II Wolnym Mieście Gdańsku. Szkołę powszechną ukończył w Pakości, gimnazjum w Inowrocławiu, a następnie Państwowy Instytut Techniczny w Poznaniu. Został technikiem budownictwa lądowego. Od 1916 w wojsku niemieckim, skierowany w tym samym roku do Gdańska do pracy w Stoczni Cesarskiej na stanowisku inżyniera. Działał w Związku Młodzieży Kupiecko-Gdańskiej, w Zjednoczeniu Zawodowym Polskim, a także współorganizował tajny Związek Pracowników Polaków. Aresztowany i osadzony w Grudziądzu. Jeden z założycieli w 1921 Gminy Polskiej, a następnie jej sekretarz generalny i prezes. Członek pierwszego zarządu Polskiego Klubu Wioślarskiego (Polnischer Ruder Verein e.V). Działał też w Zjednoczeniu Zawodowym Polskim i Macierzy Szkolnej. Podczas II wojny światowej przebywał w Bratysławie, gdzie pracował w słowackiej Żegludze Dunajskiej. Do Gdańska wrócił w 1945. Aresztowany w wyniku donosu, przetrzymywany w gdańskim więzieniu. Pracował w Urzędzie Morskim. Pochowany w Sopocie. |
 |
Teodor Grobelski (1889 – 1929) inżynier, poseł do Volkstagu II Wolnego Miasta Gdańska. Ukończył Technische Hochschule w Berlinie-Charlottenburgu. Specjalizował się w zakładaniu instalacji sanitarnych, budowie konstrukcji metalowych i remoncie maszyn. Od 1918 r. w Gdańsku. Prowadził firmę instalacyjną. Był radnym radnym miasta Gdańska. Znany był z wystąpień w obronie interesów Polaków. Pełnił funkcję prezesa polskiego Towarzystwa Przemysłowców i Rzemieślników w WMG. Działał w Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół”. Zmarł przedwcześnie. Pochowany na katolickim cmentarzu św. Mikołaja we Wrzeszczu |
 |
Wojciech Antoni Jedwabski (1890 - 1967) Z zawodu kowal. Od 1908 pracował w Gdańsku, w walcowni na Ostrowiu. Po wypadku w wojsku w 1909 r. uznany za inwalidę, oprócz przyznanej renty otrzymał pracę w gdańskim sądownictwie, następnie do 1919 w Stoczni Schichaua. Brał udział w powstaniu wielkopolskim. Podczas negocjacji nad konwencją polsko-gdańską w Paryżu reprezentował Polonię gdańską. Był członkiem Narodowej Partii Robotniczej i wiceprezesem Zjednoczenia Zawodowego Polskiego. Należał do inspiratorów powołania Gminy Polskiej i współorganizatorów Gdańskiej Macierzy Szkolnej. W 1919 roku wybrany do Rady Miejskiej, poseł do Volkstagu I i II kadencji. Członek Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. Aresztowany 1 IX 1939 i przetrzymywany w Victoriaschule i w obozie dla Polaków w Nowym Porcie. Więzień obozów Stutthof, Sachsenhausen, Mauthausen-Gusen, Dachau. Po wojnie wiceprezes gdańskiego zarządu ZBoWiD i członek PZPR. Pochowany na cmentarzu w Srebrzysku. |
 |
ks. Bronisław Komorowski (1889 - 1940), ksiądz i rektor w kościele św. Stanisława Biskupa, działacz polonijny. Pochodził z rodziny chłopskiej. Ukończył seminarium duchowne w Pelplinie. W 1919 zaangażował się w starania o przyłączenie Gdańska do Polski. W latach 1921–1922 współorganizator wielu polskich organizacji w Wolnym Mieście Gdańsku m.in. Gminy Polskiej, Macierzy Szkolnej i Gimnazjum Polskiego. Współzałożyciel Towarzystwa Budowy Kościołów Polskich. W latach 1933-1934 był jedynym przedstawicielem społeczności polskiej w gdańskiej radzie miasta. Startował też w wyborach do Volkstagu. Przez kilka tygodni 1935 r. zasiadał w nim po rezygnacji Erazma Czarneckiego. 1 września 1939 aresztowany i przetrzymywany w Victoriaschule oraz w przejściowym obozie dla jeńców cywilnych. Następnie w obozie Stutthoff. Tam rozstrzelany wspólnie z innymi działaczami polskim. Zwłoki w 1947 r. ekshumowano i pochowano na cmentarzu na Zaspie. Od 1999 błogosławiony Kościoła Katolickiego. |
 |
Franciszek Kubacz (1868 - 1933) lekarz (ginekolog, chirurg), działacz gdańskiej Polonii, patron gdańskiej ulicy. Studiował medycynę na uniwersytecie w Würzburgu, a doktoryzował się w Rostocku. W Gdańsku od 1892. Pracował w Szpitalu Miejskim (Lazaret przy Sandgrube). Prowadził też prywatną klinikę. Prezes Polskiego Towarzystwa „Ogniwo”, a w 1903 współzałożyciel polskiego Banku Ludowego. Podczas negocjacji nad konwencją polsko-gdańską w Paryżu reprezentował polskich gdańszczan. Był radnym miejskim i zasiadał w Volkstagu. Działacz Gminy Polskiej i jej pierwszy prezes. Był też prezesem Gdańskiej Macierzy Szkolnej i członkiem Polskiego Towarzystwa Muzycznego w Gdańsku, Towarzystwa Przyjaciół Nauki i Sztuki. Wiceprezes Towarzystwa Budowy Kościołów Polskich w II WMG. W 1927 wycofał się z życia politycznego. Odznaczony m.in. Krzyżem Oficerskim i Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Pochowany na cmentarzu św. Józefa przy Wielkiej Alei. |
 |
Stanisław Kuhnert (1884 – 1933) kupiec i działacz polonijny, poseł do Volkstagu w II Wolnym Mieście Gdańsku. Edukację odebrał w Poznaniu. Po studiach przeniósł się na Śląsk. Od 1918 zamieszkał w Sopocie. Członek, a potem przewodniczący Rady Ludowej w Sopocie, inicjator utworzenia Narodowego Stronnictwa Robotniczego. Od grudnia 1919 radny Sopotu, prezes sopockiego oddziału Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” i Zjednoczenia Zawodowego Polskiego. Prowadził Dom Handlowo-Spedycyjny „Bałtyk”. Był prezesem Zjednoczenia Polskich Kupców i Przemysłowców i organizatorem – równoległego z Targami Wiosennymi (Danziger Früjahrsmesse) – pierwszego w II WMG Zjazdu Kupców i Przemysłowców Polskich. Wchodził w skład pierwszego zarządu Gdańskiej Macierzy Szkolnej. |
 |
Antoni Lendzion (1888 – 1940) krawiec, działacz społeczno-polityczny, patron gdańskiej ulicy. Szkołę podstawową i rzemieślniczą ukończył w Toruniu. Od 1908 prowadził w Gdańsku własny warsztat krawiecki. Podczas I wojny światowej służył w wojsku niemieckim. Po wojnie założyciel Związku Byłych Żołnierzy Polaków. Członek m.in. Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, Towarzystwa Śpiewaczego „Lutnia”. Zasiadał w Volkstagu III, IV i VI kadencji. Przywódca w Zjednoczenia Zawodowego Polskiego, a także redaktor „Związkowca”. Współzałożyciel Gminy Polskiej. W sierpniu 1939 nie skorzystał z możliwości wyjazdu do Polski. Aresztowany 1 września wraz z synami Maksymilianem i Leonem. Przetrzymywany w Victoriaschule. Osadzony w obozie Stutthof i rozstrzelany w masowej egzekucji. Prochy w 1947 ekshumowano i pochowano na cmentarzu na Zaspie. Jego imię otrzymał jeden gdańskich tramwajów. |
 |
Bonifacy Łangowski (1883 – 1940). Maturę zdał w Chojnicach, a studia prawnicze ukończył w w Berlinie. W 1912 otworzył w Gdańsku kancelarię adwokacką i biuro notarialne. Był polskim delegatem w Zgromadzeniu Konstytucyjnym, powołanym do opracowania projektu konstytucji przyszłego II WMG. Obok Wojciecha Antoniego Jedwabskiego i Franciszka Kubacza w 1920 reprezentował polskich gdańszczan w Paryżu podczas rozmów o kształcie konwencji polsko-gdańskiej. Poseł Volkstagu. Był też radcą prawnym Komisariatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w II WMG, zasiadał w Sądzie Koleżeńskim Zarządu Okręgu ZHP w Gdańsku. Działacz licznych organizacji: Zarządu Towarzystwa Pomocy Naukowej, Towarzystwa Przyjaciół Nauki i Sztuki i Towarzystwa Śpiewaczego Lutnia. Za swoją działalność otrzymał order „Polonia Restituta”. Aresztowany 1 września 1939, przetrzymywany w Victoriaschule i w obozie w Nowym Porcie, następnie więziony w Stutthofie. Rozstrzelany przez hitlerowców w masowej egzekucji. W 1946 szczątki ekshumowano i złożono na cmentarzu na Zaspie. |
 |
ks. Leon Miszewski (1887 - 1930), ksiądz, działacz Polonii gdańskiej, patron gdańskiej ulicy. Ukończył szkołę powszechną w Brusach, a do seminarium uczęszczał w Pelplinie. Po święceniach został wikariuszem w kościele św. Ignacego w Gdańsku. W 1919 sekretarz, wiceprezes i prezes Komisji Szkolnej Podkomisariatu Naczelnej Rady Ludowej w Gdańsku. Opracował program nauczania w języku polskim na terenie Gdańska. Był też prefektem w Państwowym Gimnazjum Męskim w Toruniu, a także prezesem Okręgu Pomorskiego Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych. Zakładał Gdańską Macierz Szkolną i współorganizował Gimnazjum Polskie. Od 1928 prezes Gminy Polskiej, a w okresie 1928–1930 poseł do Volkstagu. Jego pogrzeb na cmentarzu kościoła św. Ignacego w Starych Szkotach stał się demonstracją gdańskiej Polonii. |
 |
Zygmunt Moczyński (1886 – 1960) prawnik, przedsiębiorca. Studiował prawo i ekonomię w Berlinie, Krakowie i Wrocławiu. Był członkiem konspiracyjnej, międzyzaborowej grupy niepodległościowej Związek Młodzieży Polskiej (Zet). W Gdańsku od 1908. Był prokurentem w polskiej firmie Dom Handlowy i Komisowy „Ceres”. Powrócił do Wielkopolski, a następnie w czasie I wojny światowej w wojsku. Zgłosił się do Legionów Polskich. Od 1919 ponownie w Gdańsku. Współtworzył w 1921 Gminę Polską. Wybrany do Volkstagu II i III kadencji. W swoich wystąpieniach krytykował rząd polski za brak należytego zainteresowania sytuacją ludności polskiej w Gdańsku. Wobec aktywizacji organizacji hitlerowskich proponował utworzenie polskich sił samoobrony. Od 1933 stał na czele Związku Polaków, a w latach 1931–1932 współorganizował Związek Strzelecki. W 1938 wyjechał do Wielkopolski. Zrezygnował z obywatelstwa II WMG i przyjął polskie. W kwietniu 1945 wstąpił do PPS i skierowany został przez Rząd Tymczasowy do Gdańska, gdzie był m.in. dyrektorem Giełdy Zbożowo-Towarowej. Zeznawał jako świadek oskarżenia w procesie Alberta Forstera. Członek PZPR. Odznaczony m.in. Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. Pochowany na Cmentarzu w Oliwie. |
 |
Władysław Panecki (1857 – 1931) lekarz (specjalista chorób kobiecych), działacz społeczno-polityczny, patron gdańskiej ulicy. Studiował medycynę we Wrocławiu i Halle. W Gdańsku od 1890, gdzie był właściciel prywatnej kliniki. Prowadził też aktywną działalność społeczno-kulturalną wśród gdańskich Polaków, m.in. w Towarzystwie Ogniwo i Towarzystwie Śpiewaczym „Lutnia”. Członek Zgromadzenia Konstytucyjnego II Wolnego Miasta Gdańska i przewodniczący Koła Posłów Polskich. Poseł do Volkstagu. Jako najstarszy poseł otworzył 10 stycznia 1924 pierwsze posiedzenie Volkstagu II kadencji. Był też prezesem Rady Opiekuńczej Okręgowej, pomagającej Polakom na obszarze Wolnego Miasta bez względu na wyznanie oraz prezesem Gminy Polskiej. Brał udział w pracach Gdańskiej Macierzy Szkolnej. W lutym 1924 był założycielem Klubu Polskiego skupiającego gdańską inteligencję polskiego pochodzenia. Działał w Związku Harcerstwa Polskiego. Od 1925 kierował gdańskim oddziałem Ligi Morskiej i Rzecznej (później Ligi Morskiej i Kolonialnej). Odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Pochowany na cmentarzu św. Mikołaja przy Wielkiej Alei. |
oprac. na podst. haseł i mat. zdjęciowych Gedanopedii
