Festiwal Kultury Żydowskiej „Zbliżenia” już od 10 września. Wywiad z Markiem Brandem

Marek Brand to bardzo ważna postać dla teatru nieprofesjonalnego w Trójmieście - teatrolog, reżyser, aktor, prozaik i dramaturg, od 11. lat szef Teatru w Blokowisku w Plamie GAK. Jest również prezesem Fundacji Kultury Zbliżenia i dyrektorem Festiwalu Kultury Żydowskiej „Zbliżenia”

fot. Anna Bobrowska / KFP

Agata Olszewska: Festiwal Kultury Żydowskiej „Zbliżenia”, który odbędzie się w dniach 10-13 września, obchodzi w tym roku 8. edycję. To pokazuje, że wrósł już w tradycję Gdańska i Pomorza, gdzie jest największym festiwalem kultury żydowskiej. Ale jego początki były chyba zupełnie przypadkowe?

Marek Brand, pomysłodawca i kierownik merytoryczny festiwalu: - Tak, to miał być projekt teatralny, taki składaliśmy wniosek o grant. Ostatecznie siedem lat temu odbył się festiwal z różnorodnym programem - w dużej mierze dzięki artystom trójmiejskim, którzy chętnie podchwycili współpracę. Przy bardzo niewielkim budżecie zrealizowaliśmy wtedy też film dokumentalny „W cieniu Wielkiej Synagogi”, który opowiadał historię gdańskich Żydów - od chwili ich osiedlenia się tu, aż do drugiej wojny światowej.

Sami byliśmy zaskoczeni, jak od tego momentu festiwal nabrał rozpędu. Cztery edycje temu postanowiliśmy zaprosić do jego współtworzenia nie tylko artystów, ale również młodych ludzi, zaczęliśmy szukać środowisk, które chciałby z nami współpracować. Tak dołączyła do nas Akademia Muzyczna w Gdańsku i Gdańska Szkoła Artystyczna, festiwal zaczął się rozwijać. Nie porównuję nas oczywiście do Festiwalu Kultury Żydowskiej w Krakowie czy do Warszawy Singera, ale w naszym regionie nie ma chyba większego wydarzenia z tak różnorodnym programem.

Co znajdziemy w programie tej edycji?

- Zaplanowaliśmy 4 festiwalowe dni - od czwartku do niedzieli - podczas których w różnych przestrzeniach Gdańska, przede wszystkim Wrzeszcza, odbędą się między innymi koncerty, wykłady i spotkania. Tradycyjnie zapraszamy na warsztaty języka hebrajskiego, skierowane do ludzi w różnych grupach wiekowych. Zachęcamy też do zwiedzania Cmentarza Żydowskiego na Chełmie - zaplanowane są dwie wycieczki, podczas których gdański historyk Mieczysław Abramowicz opowie o tym, kto na tym cmentarzu leży, kiedy obiekt powstał i opowie ciekawe historie związane z tym miejscem. W centrum handlowym Manhattan zobaczymy organizowaną wspólnie z Gdańską Szkołą Artystyczną wystawę prac plastycznych, inspirowanych kulturą i tradycją żydowską. W ramach festiwalu odbędzie się również koncert Karoliny Cichej & Spółki, która wykona pieśni żydowskie z Podlasia, i gdańsko-warszawskiej grupy Vox Varshe, która zaprezentuje melodie żydowskie. Adam Bałdych z kolei będzie improwizował wokół żydowskiej twórczości ludowej - wykona solo na skrzypcach w kościele świętego Jana.

Istotnym dla nas aspektem, poza zapraszaniem artystów z zewnątrz, jest integracja i wspólna praca środowiska trójmiejskich twórców. Wielu znanych artystów z Trójmiasta stworzy nowe projekty specjalnie na nasz festiwal - na przykład Maja Miro-Wiśniewska, Ignacy Wiśniewski czy Paweł Zagańczyk. Będą to inicjatywy dedykowane festiwalowi „Zbliżenia”, które potem będą dalej egzystować w innych rzeczywistościach i przestrzeniach.

Tegoroczna odsłona festiwalu nosi podtytuł „Pamięć”. Co się za nim kryje?

- Zahaczamy o pamięć różnego rodzaju, nie tylko pamięć dotyczącą przeszłości, a więc sztetla i małych miasteczek czy Holocaustu. Trochę przewrotnie przygotowaliśmy prapremierę czytania sztuki Savyon Liebrecht „Przypadek Freuda”. Jej akcja dzieje się w Wiedniu w 1938 roku, kiedy Niemcy dokonali Anschlussu Austrii i Freud próbuje się z tej Austrii wydostać. Temat pamięci odnosi się w tym przypadku też do samego Freuda, w sensie świadomości i podświadomości.

W programie znajdziemy ponadto spotkanie z Pawłem Smoleńskim, który będzie opowiadał o swojej książce „Wnuki Jozuego”. Porusza dość drażliwy temat osadnictwa żydowskiego w Izraelu - nasz festiwal nie jest bowiem zakorzeniony tylko w przeszłości, ale również w teraźniejszości.

Będziemy mieli też spotkanie z Mirosławą Bułat, tłumaczką książki, która ukazała się w tym roku nakładem wydawnictwa PWN - „Jak przejść boso przez ciernie i kwiaty?”. To wspomnienia nazywanej „matką teatru żydowskiego” Estery Kamińskiej, z czasów, kiedy jeździła po Polsce i Rosji, po małych miasteczkach i wioskach, ze swoją trupą teatralną.

Wielki finał festiwalu „Zbliżenia” nastąpi w niedzielę, 13 września, o godzinie 20:00. W Nowej Synagodze odbędzie się Academia Musica Judaica IV: Nie przez grzech - koncert studentów Akademii Muzycznej im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku. Co to za projekt?

- To nasze największe przedsięwzięcie, które realizujemy wspólnie z Akademią Muzyczną im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku już od czterech lat. Academia Musica Judaica to projekt, w którym biorą udział studenci Akademii Muzycznej różnych wydziałów. Kilka miesięcy przed festiwalem biorą udział w warsztatach prowadzonych przez wykładowców tejże uczelni, podczas których inspirowani są kulturą i tradycją żydowską. Następnie przetwarzają przez siebie tę kulturę i komponują własne utwory.

Tegoroczna współpraca różni się od poprzednich. Dotychczas miały one wyłącznie charakter muzyczny, w jego ramach komponowane były utwory o rozmaitych brzmieniach - folkowych, jazzowych, tradycyjnych i elektronicznych. W tym roku pojawił się też wymiar literacki - oparliśmy ten projekt o teksty poetek żydowskich, które pisały ponad 100 lat temu, a zostały opublikowane w książce „Moja dzika koza. Antologia poetek jidysz” oraz „Kol isze - głos kobiet w poezji jidysz”. Do kilkunastu wierszy Ziemowit Klimek i Antoni Wojnar skomponowali muzykę, a zaśpiewają: Katarzyna Golecka, Natalia Capelik-Muianga oraz Basia Pospieszalska. Nie zabraknie również kompozycji opiekuna projektu - Jana Ignacego Wiśniewskiego. Efektem tych warsztatów będzie właśnie finałowy koncert oraz wydana płyta.

Festiwal odbywa się w cieniu epidemii. Nowa, podyktowana koronawirusem rzeczywistość wymusiła pewne zmiany w programie.

- Tak, musieliśmy dostosować się do obowiązujących przepisów - zmniejszyć liczbę osób biorących udział w wydarzeniach, zacząć monitorować stan zdrowia publiczności, która przybywając do nas będzie musiała składać oświadczenia, wprowadzić zasadę dystansu społecznego. Musieliśmy też niestety w tym roku nałożyć na siebie niektóre wydarzenia, ponieważ ich ilość przekracza możliwości czasowe i przestrzenne, którymi dysponujemy. Ze względu na ograniczoną liczbę miejsc, wprowadziliśmy zapisy - na każde wydarzenie obowiązują bezpłatne wejściówki, które można pobrać z naszej strony zblizeniafestiwal.org. Ogromnie żałujemy, że nie możemy wpuścić tylu widzów, ile mieliśmy miejsc normalnie, ale niestety musieliśmy dostosować się do obecnej sytuacji i być odpowiedzialni.

To trudna edycja dla nas, do końca nie wiedzieliśmy, czy festiwal uda się zorganizować. Ciągle nie mamy pewności, czy jutro albo pojutrze nie okaże się, że Gdańsk jest czerwoną strefą.

Udało się jednak doprowadzić festiwal do skutku, co więcej - można już powoli mówić o sukcesie tegorocznej edycji. Na większość wydarzeń nie ma wolnych miejsc - na pozostałe jest już tylko kilka-kilkanaście, chętni zapisują się na listy rezerwowe.

- Rzeczywiście, miejsca szybko się rozchodzą, wejściówki są rozchwytywane. Bardzo nas to cieszy. Mamy już pomysły na kolejne edycje - planujemy dwie imprezy do przodu, ponieważ dostaliśmy grant w trzyletnim cyklu. W tym roku rozpoczynamy już prace nad propozycjami na 2021 rok. Mamy gotowy program, jednak z racji epidemii będziemy musieli się nagimnastykować, żeby zdobyć dodatkowe środki finansowe. Ale jesteśmy dobrej myśli.

Projekt dofinansowany ze środków Miasta Gdańska, Województwa Pomorskiego oraz American Jewish Joint Distributtion Committee