Autorem rzeźbiarskiego modelu synagogi jest Michał Wysocki, a projektantem cokołu oraz otoczenia Michał A. Witkowski. Prace nad modelem trwały pół roku.
Muzeum Gdańska, organizator wydarzenia, przygotowało również miniwystawę o dziejach budynku i obywatelach Gdańska pochodzenia żydowskiego, którzy doprowadzili do wybudowania w Gdańsku Wielkiej Synagogi. Składającą się z pięciu plansz narrację, którą opracowała dr Katarzyna Darecka, będzie można oglądać przed GTS do 28 października 2018 r.
Wstęp na wszystkie wydarzenia jest wolny.
Uroczystego odsłonięcia makiety dokona w poniedziałek, 8 października 2018 r., o godz. 12, prezydent Gdańska Paweł Adamowicz.
– Pod koniec XIX wieku w Gdańsku około 2 proc. mieszkańców stanowili Żydzi - mówi prezydent Gdańska Paweł Adamowicz. - Teraz przywracamy tę pamięć, ponieważ nasze miasto jest miejscem spotkań wielu kultur. Symboliczne upamiętnienie istnienia Wielkiej Synagogi, poprzedzone naukową debatą, jest konsekwencją naszych działań na rzecz oswajania inności. Musimy wykonywać ten gest spotkania, ciekawości tego, co niesie inna kultura, inna religia. Dopiero wtedy możemy ze sobą rozmawiać jak równy z równym i zapobiegać przejawom antysemityzmu.
Jak powstała Wielka Synagoga
Zdecydowana większość spośród ok. 2,7 tys. Żydów, skupiona wokół pięciu gmin wyznawała reformowany odłam judaizmu. Żadna z gmin funkcjonujących przy Starych Szkotach, Winnicy, Wrzeszczu czy przy ul. Szerokiej i ul. Szopy nie posiadała stałej bożnicy integrującej całą społeczność, aż do kwietnia 1883 r., gdy zawiązano Komitet Zjednoczeniowy Gmin Gdańskich.
Jego celem była budowa nowej synagogi, która stałaby się centrum życia nie tylko religijnego, ale i kulturalnego gdańskich Żydów. Po zakupie działki przy dzisiejszej ulicy Bogusławskiego władze Gdańska zleciły budowę berlińskiej firmie Ende i Boeckmann. Powstała monumentalna, neorenesansowa świątynia z czerwonej cegły z kamiennymi detalami, która mogła pomieścić blisko dwa tysiące osób.
Synagoga została uroczyście otwarta 15 września 1887 roku przez gdańskiego rabina Kossmana Wernera.
Centrum sakralne i kulturalne
Na początku XX wieku w synagodze otwarto jedno z pierwszych na świecie muzeów judaistycznych.
– Posiadało ono bogatą kolekcję - mówi dr Ewa Szymańska, z-ca dyrektora Muzeum Gdańska. - Jej lwią część przekazał znany kolekcjoner i przedsiębiorca pochodzenia żydowskiego – Lesser Giełdziński. Poza pełnieniem funkcji sakralnych odbywały się tu również liczne koncerty, występy teatralne oraz wykłady znanych profesorów i rabinów z całego świata. Po 1933 r., dojściu nazistów do władzy, sytuacja się skomplikowała, a gdańscy żydzi trzymali wartę obawiając się niechętnych im bojówek. W 1939 r. synagogę sprzedano Senatowi Wolnego Miasta Gdańska.
Ostatnie dni synagogi
Dr Ewa Szymańska przytacza fakty dotyczące zburzenia budowli:
- 15 kwietnia 1939 r. odbyło się ostatnie nabożeństwo, a budynek został otoczony płotem, na którym umieszczono napis: „Komm lieber Mai und mache von Juden uns jetz frei” („Przybądź, kochany maju, i uwolnij nas od Żydów”). To hasło ziściło się w maju 1939 r. Gdańscy naziści zburzyli Wielką Synagogę, a Gdańsk utracił część swojego wielokulturowego dziedzictwa. Niebawem zostanie ono przypomniane – tłumaczy dr Szymańska.
Synagogi nigdy nie odbudowano. Obecnie w pobliżu jej dawnego położenia znajduje się Gdański Teatr Szekspirowski, w którym dawne dzieje bożnicy przypomną historycy.
Co na konferencji?
Podczas pierwszej części konferencji w Gdańskim Teatrze Szekspirowskim omówione zostaną dzieje pięciu gmin żydowskich (Katarzyna Wojtczak), architektura Wielkiej Synagogi (dr Jacek Bielak) oraz postać Lessera Giełdzińskiego (Izabela Olkowska). Wykłady odbędą się od 10:30 do 12:00.
Druga i trzecia część konferencji odbędzie się w Domu Uphagena, oddziale Muzeum Gdańska w godz. 13:00–16:30. Prelekcje będą dotyczyć historyków gdańskich żydowskiego pochodzenia – Teodora Hirscha (prof. UG Rafał Kubicki) oraz Paula Simsona (prof. UG Beata Możejko) oraz teatru żydowskiego w Gdańsku (Mieczysław Abramowicz). Ostatnia część konferencji będzie dotyczyć samej społeczności żydowskiej w Gdańsku. O stosunku mieszczaństwa do Żydów w epoce nowożytnej opowie prof. Edmund Kizik, o awansie społecznym wyznawców judaizmu – dr Michał Schulz, prof. Grzegorz Berendt przypomni dzieje instytucji żydowskich w powojennym Gdańsku, a Klaudiusz Grabowski o próbach ratowania cmentarzy żydowskich po 1945 r.
PROGRAM KONFERENCJI
8 października 2018 roku (poniedziałek)
godz. 10.30–11.40 – KONFERENCJA (część 1)
Teatr Szekspirowski, ul. Bogusławskiego 1
(prowadzenie: prof. dr hab. Edmund Kizik)
Powitanie gości i wprowadzenie do konferencji - dr hab. Waldemar Ossowski, prof. UG, dyrektor Muzeum Gdańska
1. W cieniu Wielkiej Synagogi – bożnice gdańskiego Śródmieścia - Katarzyna Wojtczak, Uniwersytet Gdański, studia doktoranckie
2. Wielka Synagoga. Zagadnienia architektoniczne - dr Jacek Bielak, Uniwersytet Gdański
3. Lesser Giełdziński (1830–1910), kolekcjoner - Izabela Jastrzembska-Olkowska, Muzeum Gdańska
4. godz. 12.00–12.45 – ODSŁONIĘCIE MAKIETY WIELKIEJ SYNAGOGI i otwarcie WYSTAWY PLENEROWEJ Wielka Synagoga w Gdańsku
przed Gdańskim Teatrem Szekspirowskim, ul. Bogusławskiego 1. Kurator wystawy: dr Katarzyna Darecka.
Wystawa prezentowana będzie 8 do 28 października 2018 r.
godz. 12.45–13.00 – przerwa kawowa
Dom Uphagena, oddział Muzeum Gdańska, ul. Długa 12
godz. 13.00 –14.00 – KONFERENCJA (część 2)
Dom Uphagena, oddział Muzeum Gdańska, ul. Długa 12
Prowadzenie: dr hab. Waldemar Ossowski, prof. UG
1. Theodor Hirsch (1806–1881), historyk i archiwista miasta Gdańska - dr hab. Rafał Kubicki, prof. UG Uniwersytet Gdański
2. Paul Simson (1869–1917), badacz gdańskiego średniowiecza i czasów nowożytnych - prof. dr hab. Beata Możejko, Uniwersytet Gdański
3. Teatr żydowski w Gdańsku i jego aktorzy - Mieczysław Abramowicz, Muzeum Narodowe w Gdańsku
godz. 14.00–15.00 – lunch
Dom Uphagena, oddział Muzeum Gdańska, ul. Długa 12
godz. 15.00–16.30 – KONFERENCJA (część 3)
Muzeum Gdańska - Dom Uphagena, ul. Długa 12
Prowadzenie: prof. dr hab. Beata Możejko
1. Mieszczaństwo gdańskie wobec Żydów w XVII–XVIII wieku - prof. dr hab. Edmund Kizik, Instytut Historii PAN
2. Awans gospodarczy i społeczny gdańskich Żydów w XIX wieku - dr Michael K. Schulz, Uniwersytet w Poczdamie
3. Instytucje żydowskie w Gdańsku w latach 1945–1989 - prof. dr hab. Grzegorz Berendt, Uniwersytet Gdański
4. Cmentarze żydowskie w Gdańsku po 1945 roku. Zapomniane dziedzictwo, dewastacja i próby ratowania (komunikat) - Klaudiusz Grabowski, Muzeum Gdańska
Dyskusja.
Wybił kamieniem okno w synagodze - Gdańsk odpowiedział manifestacją jedności
