Izabela Biała: Od kiedy mróz i śnieg przestały być oczywistością w zimie, taka „prawdziwa” jej odsłona, jaką mamy teraz, potrafi zaskoczyć mieszczuchów. A co ze skrzydlatymi mieszkańcami? Czy ptaki także są zaskoczone, gdy spadnie dużo śniegu i ściśnie mróz?
Dariusz Ożarowski: - Nie, ptaki oczywiście nie są zaskoczone. Ważną cechą wszystkich zwierząt dziko żyjących jest umiejętność przystosowania się do warunków pogodowych, również w przypadku gwałtownych zmian aury.
Opady śniegu, z jakimi mieliśmy ostatnio do czynienia w Gdańsku, odcięły wielu ptakom dostęp do pokarmu, który znalazł się pod śniegiem, ale one wiedzą, że znajdą go również np. w koronach drzew. Większość gatunków ptaków znajdzie tam nasiona tych drzew, pączki liściowe czy też zimujące pod korą i w różnego typu szczelinach owady.
Na obszarach miejskich w ogóle nie ma problemu, ponieważ ptaki mogą wykorzystywać także pokarm odludzki, który jest albo świadomie wykładany dla nich w karmniku, albo trafia do nich z powodu niezachowania zasad porządkowych przez niektórych mieszkańców. Cała sztuka przy świadomym wykładaniu pokarmu do karmników polega na tym, by był on zdrowy dla ptaków.
Czego zatem unikać?
- Oczywiście nie dzielimy się z ptakami resztkami z obiadu i nie dajemy im zepsutego jedzenia. Nie możemy też wyłożyć do karmnika solonego pokarmu, większości ptakom trudno jest wydalić sól z organizmu, jest dla nich toksyczna w nadmiarze. Nie wolno ich również karmić pożywieniem z konserwantami czy sztucznymi barwnikami. Ludzie mają ustalone normy dotyczące obecności różnych substancji chemicznych w pokarmie, dla zwierząt takich norm nie ma.
Do karmnika wykładamy specjalny pokarm dla ptaków zimujących, obecnie bez problemu dostępny w sklepach (np. mieszanki ziaren czy kule tłuszczowe z ziarnami). Możemy też latem i jesienią zebrać z myślą o zimowym dokarmianiu owoce krzewów i drzew miejskich - jarzębiny i innych jarzębów, głogu, ognika szkarłatnego, a nawet rokitnika czy masowo sadzonej obecnie irgi. Ptaki bardzo chętnie je zjadają, zwłaszcza, gdy obfity śnieg odetnie im dostęp do owoców, które pozostały na niższych gatunkach krzewów.
Chętnie jedzą również chleb, którym my z kolei chętnie je karmimy, ale nie jest to chyba najlepszy pomysł?
- Chlebem niestety karmimy głównie łabędzie i kaczki. Spożywanie przez łabędzie przez dwa, trzy zimowe miesiące wyłącznie chleba może u nich wywołać zaburzenie pokarmowe, tzw. kwasicę. Choroba ta związana jest z zakwaszeniem krwi, które może również uszkadzać organy wewnętrzne, m. in. wątrobę. Trzeba z tym bardzo uważać, tym bardziej, że łabędzie chętnie jedzą chleb.
Z kaczkami jest inaczej. Jedzą chleb, którym są karmione - choć nie powinno mieć to miejsca, ale oprócz tego regularnie mają dostęp do pokarmu naturalnego i chętnie go jedzą. W badaniach naukowych wykazano, że kaczki zimujące w miastach potrafią wieczorami wylecieć z miejskiego siedliska na pobliskie pola i tam dodatkowo żerują na pokarmie roślinnym, jeśli pokrywa śnieżna nie jest na tyle głęboka, by to uniemożliwić.
Mają więc zdrowszą, zróżnicowaną dietę?
- Tak, bo mieszają pokarm naturalny z chlebem, który dostają od człowieka. Podobnie robią mewy, ale z łabędziami jest inaczej. Ptaki te żerują zanurzając głowę w płytkiej wodzie. Po to właśnie mają taką długą szyję, by sięgnąć nią do roślinności przy dnie. Jeśli woda pokryje się lodem (na miejskich zbiornikach, czy też na wodach przybrzeżnych Zatoki), nie mogą żerować. Jedząc wtedy tygodniami chleb, mogą nabawić się wspomnianej kwasicy. Ale takie sytuacje, by na tak długi czas zamarzły wody w Gdańsku, właściwie nie mają już miejsca. Jeśli ktoś się upiera, by dokarmiać łabędzie, w literaturze wskazuje się, że powinno się to robić tylko wtedy, gdy lód skuwa wodę na co najmniej dwa, trzy tygodnie.
Załóżmy, że ktoś się uprze - czym może wówczas nakarmić łabędzie?
- Gotuje się ziemniaki bez soli, rozdrabnia, kładzie na tekturce na brzegu, ale tylko taką ilość, by ptaki od razu to zjadły. Połykanie zamarzniętych ziemniaków nie jest dla nich bezpieczne, można podać także utartą surową marchew. Problem polega na tym, że jeśli ja przyniosę warzywa, a obok ktoś inny rzucać będzie chleb, łabędzie chętniej pójdą po chlebek.
Dlaczego?
- Bo jest miękki, przyjemny dla dzioba i łatwy w przełykaniu. „Nie wiedzą, że im to szkodzi”? - pytają mnie czasem ludzie. Odpowiadam tak: „Jeśli mam do wyboru zupę szczawiową i baton czekoladowy, to wybiorę batona, chociaż wiem, że nie jest zdrowy”. Skoro więc sami dajemy sobie prawo do niewłaściwych zdrowotnie wyborów mimo wiedzy na ten temat, tym bardziej musimy dać je zwierzętom. Być może własne doświadczenie nauczy z czasem niektóre osobniki, że tego rodzaju pokarmu się unika, ale tego nie wiemy.
Powiedział Pan „jeśli ktoś się już upiera, by dokarmiać”. Czy - pominąwszy wspomnianą sytuację skutej lodem wody u łabędzi - ptaki w mieście w ogóle potrzebują naszej pomocy?
- W miastach ptaki tworzą z reguły populacje osiadłe. Większość gatunków, które nie są ściśle owadożerne (bo te musiały odlecieć do tzw. ciepłych krajów), pozostaje w miastach na zimę. Możemy zwiększać ich przeżywalność w miastach, dokarmiając je, ale nie jest to wymagane dla utrzymania liczebności populacji.
Świat ptaków jest nam bliski, widzimy je codziennie, chętnie obserwujemy. Dla nas ludzi jest to wartość istotna, że możemy im pomóc, zwłaszcza podczas srogiej zimy.
Czerpiemy także przyjemność płynącą z obserwacji zachowań ptaków. Wielu fotografów zaczynało swoja przygodę z fotografią przyrodniczą robiąc zdjęcia ptakom właśnie przy karmniku, bo wtedy one trochę mniej się boją i łatwiej jest je sfotografować. Spełniamy dobry uczynek, uczymy, zwłaszcza najmłodszych, właściwego kontaktu ze zwierzętami wokół nas – z tego punktu widzenia dokarmianie ma głęboki sens.
Na terenach pozamiejskich ptaki także znajdą sobie z reguły pokarm niezbędny do przezimowania, ale jeśli przychodzi miesięczna czy dwumiesięczna zima, są silne mrozy i dużo śniegu, a na drzewach i krzewach jednocześnie pojawia się szadź, pokrywająca je warstewką lodu, jest im ciężko.
Możemy wyjść z pragmatycznego punktu widzenia: „trudno, najsłabsze zginą” - selekcja naturalna. Wielu ekologów uważa zresztą, że dokarmianie w ogóle nie jest potrzebne, bo w ten sposób pomagamy przetrwać osobnikom słabszym, które nie powinny przekazywać dalej swoich genów. Ale na terenach miejskich widzę w tym sens. Na pozamiejskich do niedawna go nie widziałem...
Co sprawiło, że zmienił Pan zdanie?
- Wspólna polityka rolna krajów Unii Europejskiej skutkuje spadkiem liczebności gatunków siedlisk otwartych (łąk, pastwisk, pól), takich jak: makolągwy, szczygły, czy kuropatwy. Populacja tych ostatnich spadła w ostatnich latach o ponad 90 proc., szczygła także drastycznie nam ubywa. Wdrożenie zasad tej polityki skutkuje tworzeniem jednorodnych, dużych powierzchniowo upraw, co spowodowało gwałtowne ubożenie siedlisk ptaków. We wcześniejszej, mozaikowej strukturze ziem uprawnych było bogactwo oczek wodnych, a między polami były miedze i zadrzewienia, czyli właśnie siedliska wspomnianych gatunków ptaków. Niszczenie tych siedlisk powoduje, że ptaki te nie znajdują odpowiednich miejsc do gniazdowania oraz dostatecznej ilości dobrego pokarmu w okresie jesienno-zimowym, którego źródłem były głównie chwasty rosnące na miedzach i trzcinowiska wokół oczek.
O jakich roślinach mówimy?
- Chodzi na przykład o różne gatunki ostów, których nasiona stanowią pokarm między innymi szczygłów. Miedze z ostami zanikają, roślinność poboczy dróg i nasypów kolejowych jest również regularnie koszona. Wspólna polityka rolna namieszała już bardzo dużo w „ptasim krajobrazie” Europy; pewną odpowiedzią może być dokarmianie ptaków w krajobrazie rolniczym, coraz modniejsze w krajach zachodniej Europy.
Dla kuropatw stawia się na ziemi specjalne dwuspadowe zadaszenia, gdzie wykłada się nasiona zbóż i rozdrobione warzywa (marchew, buraki). W Polsce, mimo że straciliśmy już ponad 90 proc. populacji, kuropatwa pozostaje wciąż gatunkiem łownym, chociaż dawno już powinna zostać zdjęta z listy gatunków, na które można polować. Jednakże trzeba również przyznać, że niektóre Koła Polskiego Związku Łowieckiego prowadzą reintrodukcję kuropatwy, jest hodowana w warunkach sztucznych a później wypuszczana do środowiska.
Żeby myśliwi mieli do czego strzelać...
- Ale mimo wszystko zwiększa to liczebność lokalnych populacji tego gatunku. W przypadku szczygłów trzeba by dostarczać pokarm wszędzie tam, gdzie istnieje możliwość postawienia karmnika i regularnego podawania przeznaczonego dla nich pokarmu - nasion różnych roślin. Warto to robić, bo skorzystają z tego. Z punktu widzenia czysto ekologicznego to dokarmianie miałoby głęboki sens.
To może być propozycja dla gdańszczan mieszkających na obrzeżach miasta. Wróćmy jednak do jego bardziej centralnych części - jeśli karmić, to kiedy?
- Przede wszystkim, jak się już zacznie, trzeba kontynuować dokarmianie nawet do końca marca. Jeśli w lutym przyjdzie już „wiosna”, nie przestajemy, bo najcięższy dla zwierząt bywa często właśnie wiosenny przednówek. Chociaż jest już cieplej, nie ma owadów, które nie zdążyły się jeszcze rozwinąć, a naturalny pokarm jest już często „na wyczerpaniu”.
Są dwie szkoły. Zwolennicy pierwszej uważają, że trzeba zacząć dokarmiać, gdy pojawi się mróz i pokrywa śnieżna. Ja jestem zwolennikiem drugiej szkoły i sugeruję rozpoczęcie dokarmiania z początkiem listopada.
Dlaczego?
- Chodzi o to, żeby ptaki znalazły miejsce dokarmiania, poznały je i nauczyły się, że tam zawsze czeka na nie pokarm. Ptaki tworzą sobie w głowie taką „mapę” miejsc, w których mogą znaleźć pożywienie w swojej okolicy. Jeśli zaczniemy dokarmiać ptaki później, na przykład dopiero po opadach śniegu, nie bądźmy rozczarowani, że do naszego karmnika zajrzały raptem tylko raz dwie modraszki. Nowych miejsc żerowania ptaki będą szukać, jeśli zima się przedłuży i zaczną wtedy z nich korzystać liczniej.
Z tego wypływa dla nas bardzo ważny obowiązek. Nie może być tak, że pojedziemy sobie na dwa tygodnie na urlop i karmy zabraknie. Jeśli nie ma śniegu, czy mrozu - ptaki znajdą sobie pokarm w innym miejscu, ale jeśli przyjdzie śnieg i szadź, wtedy drobne ptaki typu sikory mogą mieć bardzo utrudniony dostęp do naturalnego pokarmu, ponieważ śnieg i pokrywające gałęzie oblodzenie może wręcz uniemożliwić dostanie się do pokarmu. A drobne ptaki, jak sikory, mazurki czy wróble, bardzo szybko tracą ciepło. Muszą znaleźć za dnia tyle pokarmu, by w podczas długiej zimowej nocy móc wyprodukować wystarczającą ilość ciepła, żeby tę noc przeżyć. Jeśli się zagapimy, nie ma nas w domu, albo nie chce się nam rano wstać i wsypiemy pokarm dopiero w południe, a do tego dojdą kiepskie warunki pogodowe, może to kosztować życie niektóre osobniki w gorszej kondycji.
Więc albo dokarmiamy ptaki na poważnie, albo się w ogóle za to nie zabieramy. Jeśli wyjeżdżamy, ktoś inny musi za nas dostarczać pokarm w zastępstwie. Warto także pamiętać, że w warunkach miejskich żyją także gatunki ptaków, których liczebność populacji jest szczególnie uzależniona nie tyle od świadomego dokarmiania, ale przede wszystkim od możliwości znalezienia resztek pokarmowych pozostawianych przez człowieka nieświadomie.
To chyba mewy i gołębie?
- Nie, te gatunki nie wymagają intensywnego dokarmiania w miastach. Chodzi o wróble i ich „kuzynów” - mazurki. Okazuje się, że oba te gatunki w warunkach miejskich w większości spożywają pokarm pochodzący od człowieka - okruchy chleba, wysypane resztki ziaren. Bardzo chętnie jedzą także pokarm roślinny, zwłaszcza pączki i nasiona rdestu ptasiego - to drobna roślina występująca czasami na trawnikach. Wystarczy jednak nawet niewiele śniegu, by rdest przestał być dla tych ptaków dostępny.
Znajdą coś wtedy „od człowieka”, ale nie zawsze dobrej jakości. Dlatego, jeśli ktoś naprawdę chce realizować w mieście poważną ochronę ptaków, to warto dokarmiać właśnie wróble i mazurki. W literaturze sugeruje się, że przeżywalność tych ptaków można istotnie zwiększyć właśnie w wyniku zimowego dokarmiania.
Jak można im zatem pomóc?
- Z mojego doświadczenie wynika, że dobrym i chętnie spożywanym przez wróble i mazurki pokarmem są płatki owsiane. Ptaki te gniazdują często w różnego rodzaju otworach w ścianach budynków, pod parapetami itp., ale na ich terytorium zawsze muszą występować pasy krzewów. W Gdańsku jest mało wróbli, bo niestety krzewy się masowo usuwa. Śnieguliczka, różne gatunki krzewów iglastych i liściastych tworzące żywopłoty, dają wróblom i mazurkom schronienie przed atakiem kota i krogulca - drapieżnego ptaka, który specjalizuje się w polowaniach na drobne ptaki. Wystarczy przy takim żywopłocie w okresie zimowym codziennie wysypywać trochę płatków owsianych, a wróble i mazurki chętnie z tego skorzystają.
Z karmnika nie skorzystają?
- Skorzystają, pod warunkiem, że będzie on w zasięgu bezpiecznego dolotu od żywopłotu. Wróble i mazurki jedzą też ziarna słonecznika, miewają jednak problem z rozłupaniem łuski, dlatego lepiej podać im to ziarno bez łusek, albo je trochę zgnieść przed podaniem. Zresztą, w karmniku zawsze coś wypadnie z dziobów tych większych gatunków i wtedy wróble zbierają te resztki z ziemi.
Trzymając się tematu karmnika - co trzeba o nim wiedzieć?
- Ważna jest lokalizacja. Czasem ludzie stawiają go i dziwią się, że nie ma ptaków. Ale to jest ta lepsza wersja, bo czasem ptaki przylatują do karmnika i padają łupem kota. Karmnik nie może stać zbyt blisko zakrzywień. Stawiamy go na przestrzeni na tyle otwartej, by ptaki korzystające z niego mogły się swobodnie rozejrzeć wokół i sprawdzić, czy nie ma zagrożenia. Sugeruję co najmniej trzy metry od najbliższych krzewów.
Nie stawiajmy też karmnika przy dużej szklanej płaszczyźnie, nawet standardowe okna balkonowe mogą być niebezpieczne dla ptaków, ponieważ nie widzą one przeszkód typu szyba. Znów - najlepiej zachować odległość ponad trzech metrów od najbliższego okna – im dalej, tym lepiej. Chyba, że postawimy malutką „jadłodajnię” na parapecie, na styku z oknem. Jeśli nawet ptak spłoszy się z tak zlokalizowanego karmnika (np. w wyniku pojawienia się przy nim krogulca), to ewentualne uderzenie w szybę nie będzie dla niego niebezpieczne, gdyż po prostu nie zdąży się on rozpędzić na tyle, aby uderzyć w nią z dużą siłą. Jeśli karmnik stoi w odległości metra - półtora od szyby (np. na krawędzi balkonu), spłoszony osobnik może się rozpędzić na tyle, że ewentualne uderzenie w szybę będzie mocne i może spowodować jego śmierć.
Jak powinien wyglądać karmnik?
- Nie warto kupować ich w marketach. Są robione masowo i widać, że bez konsultacji z ornitologami. Przestrzeń między podłogą karmnika a daszkiem musi być na tyle duża, żeby ptaki nie bały się wejść pod daszek. Trzeba utrzymać dobrze doświetloną przestrzeń w karmniku, żeby zwierzę żerując w nim mogło podnieść głowę, rozejrzeć się i sprawdzić, czy nic mu nie grozi. Odległość od niższej krawędzi (skośnego zazwyczaj daszka) do podłogi, powinna wynosić minimum około 20 cm.
Karmnik umieszczamy na wysokości naszej twarzy, bo będzie trzeba go co dwa tygodnie sprzątać i odkażać, musi więc być łatwo dostępny.
Dlaczego powinniśmy sprzątać i odkażać karmnik?
- Dokarmianie niesie za sobą pewne zagrożenie dla ptaków. Ponieważ zagęszczają się przy karmnikach i żerują na wspólnym pokarmie, może nastąpić przeniesienie niektórych chorób między osobnikami, także takich, które mogą powodować śmierć. Dlatego ważne jest, by przynajmniej co dwa tygodnie wyczyścić karmnik z resztek oraz ptasich odchodów i sparzyć miejsce wykładania pokarmu gorącą wodą, co ograniczy ryzyko pojawienia się choroby.
Przy czym, nie jest to jakieś szczególnie wysokie ryzyko. Sam, dokarmiając ptaki od lat, tylko kilka razy widziałem siedzącego z boku nastroszonego, osowiałego osobnika. Taka postawa oznacza, że ptak jest chory, choć oczywiście niekoniecznie na chorobę zakaźną. Dlatego - dokarmiajmy ptaki w karmniku, ale na wszelki wypadek dbajmy również o jego czystość.
Czy można zamontować karmnik na balkonie?
- Tak, sam mam go u siebie w domu właśnie na balkonie, ale jest on ustawiony na ziemi przy samej ścianie, a nie zamontowany na krawędzi balkonu. Tak, jak wspomniałem już wyżej, chodzi o to, żeby nie generować przypadków uderzania ptaków w szyby w przypadku ich nagłego spłoszenia się.
Dokarmiając ptaki na balkonie dobrze jest zrezygnować z dokarmiania słonecznikiem w łuskach, bo sąsiad pod nami może nie być zadowolony z łupin na swoim balkonie. Kupując słonecznik, najlepiej hurtowo na cały sezon, warto również sprawdzić, skąd pochodzi. Ziarna spoza Europy mogą być konserwowane chemicznie.
Czy w takim miejscu naszego karmnika nie zdominują wszędobylskie gołębie?
- Te miejskie, stadne gołębie do płatków owsianych czy ziaren słonecznika nie przychodzą tak chętnie, jak do chleba czy ziaren zbóż. Do mnie przylatują tylko sierpówki (gatunek gołębia z czarnym „sierpem” na karku), które żerują w pojedynkę lub parami. Chętnie objadają się właśnie płatkami owsianymi.
Warto zaznaczyć, że w mieście występują nie tylko te, najbardziej rzucające się w oczy i żyjące stadnie, gołębie miejskie (tak nazywa się ten gatunek). Spotkamy tu również wspomniane sierpówki i grzywacze - te ostatnie to największe gołębie Europy. Co ciekawe, w mieście zimują nie tylko osiadłe grzywacze (czyli te przebywające w mieście przez cały rok). często o tej porze roku do miejskiego ekosystemu „wchodzą” i próbują przezimować grzywacze z okolicznych lasów - po prostu znajdują tu więcej pokarmu.
Jakie ptaki najczęściej spotkamy przy naszym miejskim karmniku?
- Zdecydowanie najczęściej gościć w nim będzie bogatka, a oprócz niej także: modraszka, kowalik, grubodziób, kos, dzwoniec i oczywiście wspomniane już wróble i mazurki.
Bardzo fajny gatunek to czyżyk - dziś fachowo nazywa się go poważniej: czyżem. Jesienią i zimą żeruje właściwie wyłącznie na nasionach olchy czarnej, której jest dużo w naszych lasach. Na gałązkach tych drzew są malutkie „szyszki”, z których czyż wydziobuje nasionka. Ptaki te latają zwartymi stadami liczącymi czasami nawet po kilkaset osobników, poruszają się w sposób doskonale skoordynowany, przy nagłych zmianach kierunku nie dochodzi do zderzeń między ptakami w stadzie.
Na przednówku czasami zaczyna czyżom brakować już naturalnego pokarmu. Wtedy to, w drugiej połowie lutego, czy na początku marca, w karmniku może pojawić się nagle stado liczące np. 100-200 czyży. Musimy zareagować odpowiednio do sytuacji, sypiąc do karmnika zwiększone ilości pokarmu.
Dużą frajdą jest obserwowanie, jak ptaki rozwiązują swoje problemy w karmniku, dochodzi do różnych scysji, widać, kto od kogo jest ważniejszy, hierarchia jest wreszcie ustalana i każdy się jej trzyma. Zachęcam do prowadzenia obserwacji przy własnych karmnikach. Raz jeszcze podkreślę: jeśli je zakładamy, to w okresie zimowym dokarmiajmy ptaki codziennie zdrowym dla nich pokarmem i dbajmy o higienę miejsca ich posiłków.
