Cmentarz Łostowicki z lotu ptaka. To największa nekropolia komunalna w Gdańsku. Zajmuje teren około 50 hektarów
fot. Piotr Wittman/ gdansk.pl
Demografia a umieralność
Przy okazji zbliżającego się święta Wszystkich Świętych UMP przypomniało swój raport "Miejskie nekropolie. Diagnoza sytuacji i wyzwań dotyczących cmentarzy komunalnych w miastach Unii Metropolii Polskich”, powstały w 2023 r.
Unię Metropolii Polskich im. Pawła Adamowicza tworzy 12 największych miast: Białystok, Bydgoszcz, Gdańsk, Katowice, Kraków, Lublin, Łódź, Poznań, Rzeszów, Szczecin, Warszawa i Wrocław.
Raport podaje, że w ostatnich dwóch dekadach rokrocznie umierało około 1% mieszkańców miast UMP i Polski. Najwięcej w 2021 roku - 1,4% - jako efekt pandemii COVID-19 i związanych z nią problemów z dostępem do służby zdrowia.
Wyszukiwarka grobów. Znajdź miejsce pochówku bliskich i znajomych
Liczba zgonów w danym mieście jest ściśle związana ze strukturą wieku ludności. Ośrodki o wysokim współczynniku zgonów mają wśród mieszkańców stosunkowo najwięcej seniorów. Wśród miast UMP najwięcej zgonów w przeliczeniu na liczbę mieszkańców odnotowuje się w Łodzi, Katowicach, Szczecinie i Bydgoszczy.
Z prognozy demograficznej Głównego Urzędu Statystycznego do 2060 r. wynika, że w całej Polsce, aż do 2045 r. stale będzie rosła liczba zgonów, która ma wtedy przekroczyć pułap blisko 508 tysięcy.
Cmentarz Łostowicki zajmuje rozległą powierzchnię, pomiędzy ul. Kartuską i aleją Armii Krajowej
fot. Piotr Wittman/ gdansk.pl
W 12 miastach UMP ujętych łącznie sytuacja dotycząca szacowanej liczby zgonów ma wyglądać nieco odmiennie niż w całej Polsce.
W najbliższych latach - do 2025 r. - w dużych miastach ma nastąpić spadek liczby zgonów. Ma ich wtedy być – 82 tys. Następnie, aż do 2042 r. mamy obserwować stopniowo rosnącą liczbę zgonów, która we wszystkich miastach UMP dopiero wtedy ma osiągnąć rekordową – od czasów wybuchu pandemii COVID-19 – liczbę 87 tys.
GŁÓWNE LICZBY:
- 89% zmarłych w 2022 r. w miastach UMP miało więcej niż 60 lat
- 81,5 tys. osób zmarło w miastach UMP w 2022 r. To 18% wszystkich zgonów w Polsce
- +39% mieszkańców w wieku emerytalnym przybyło w miastach UMP między 2002 r. a 2022 r.
- 957 – tyle ekshumacji przeprowadzono w 2022 r. w miastach UMP
- 51% wszystkich zmarłych w 2022 r. w miastach UMP pochowano na cmentarzach komunalnych. To o 3% więcej niż w 2018 r.
- 40% – tyle stanowiły pochówki w trumnie wśród wszystkich pochówków w 2022 r. w miastach UMP
Prawo wymaga pilnej zmiany
Raport wskazuje, że zasady organizacji cmentarzy i chowania zmarłych reguluje ustawa z 1959 r., jednak znaczną część jej postanowień stanowią przepisy zaczerpnięte wprost z ustawy z 1932 r. Przez dekady przepisy nie były kompleksowo nowelizowane. W efekcie, nie jest to akt dostosowany do potrzeb teraźniejszości, o przyszłości w ogóle nie wspominając.
Oprócz kwater przeznaczonych do bieżących pochówków na Cmentarzu Łostowickim znajduje się kilka innych wydzielonych kwater: Aleja Zasłużonych, Kwatera Żołnierzy Armii Krajowej, Kwatera Sybiraków z pomnikiem Golgoty Wschodu, kwatery domów opieki społecznej i kwatery wyznaniowe kościołów prawosławnego, greckokatolickiego, polskokatolickiego oraz kolumbaria
fot. Piotr Wittman/ gdansk.pl
Podstawowe założenia prawa cmentarnego w Polsce:
- Cmentarze dzielą się na komunalne (zarządzane przez gminę) oraz wyznaniowe (zarządzane przez wspólnotę religijną)
- Co do zasady, w każdej gminie powinien znajdować się cmentarz komunalny. W uzasadnionych przypadkach możliwe jest założenie cmentarza komunalnego dla kilku gmin
- Prowadzenie cmentarza komunalnego jest zadaniem własnym gminy o charakterze obligatoryjnym. Utrzymanie i zarządzanie nim należy do właściwych włodarzy miejscowości (wójtów, burmistrzów, prezydentów miast), na terenie których znajduje się cmentarz
- Prawo dopuszcza spopielenie zwłok, jednak ustawa nie reguluje tej kwestii
- Szczątki pochodzące ze spopielenia zwłok mogą być złożone w grobach zmiennych, murowanych, w kolumbariach oraz na tzw. polach pamięci
Emeryci i proces starzenia się społeczeństwa
Raport przedstawia liczbę mieszkańców w wieku emerytalnym w Polsce i miastach UMP w latach 2019-2022.
Halloweenowy tramwaj zaprasza na pokład - jutro po zmroku
W Gdańsku te dane przedstawiają się następująco: 2019 - 113 995 (24,2% populacji), 2020 - 112 765 (23,2% populacji), 2021 - 112 717 (23,2% populacji), 2022 - 112 889 (23,2% populacji). To oznacza, że mieścimy się w średniej krajowej miast UMP. Dla przykładu, w 2022 r. największy odsetek osób w wieku emerytalnym miały Katowice (26,7%), a najmniejszy Rzeszów (21,6 %).
Proces starzenia się społeczeństwa – zgodnie z prognozą GUS – będzie postępował w różnym tempie w poszczególnych miastach UMP.
Cmentarz Łostowicki został przekazany do użytku w 1979 roku. Od tego czasu dokonano tam około 60 tysięcy pochówków
fot. Piotr Wittman/ gdansk.pl
Do 2030 r. seniorów będzie przybywało w Białymstoku (+5% w porównaniu do 2022 r.) i Rzeszowie (+3%), czyli w miastach, w których obecnie jest proporcjonalnie najmniej seniorów.
W pozostałych miastach liczba seniorów pozostanie na zbliżonym poziomie lub spadnie: najbardziej w Warszawie (-5%), we Wrocławiu (-4%), Łodzi (-4%) i Poznaniu (-4%).
10 lat później – w 2040 r. – mieszkańców w wieku poprodukcyjnym przybędzie już w 8 z 12 miast UMP. Będą to: Białystok (+10% w porównaniu do 2022 r.), Rzeszów (+10%), Kraków (+6%), Warszawa (+6%), Gdańsk (+5%), Szczecin (+5%), Lublin (+3%) i Wrocław (+1%).
Cmentarze komunalne, w tym zabytkowe
W miastach tworzących Unię Metropolii Polskich znajdują się 64 cmentarze komunalne z czego 62 stanowią czynne nekropolie, na których dokonuje się nowych pochówków (2 nieczynne cmentarze znajdują się w Rzeszowie).
Najwięcej cmentarzy komunalnych jest w Krakowie (13), w Gdańsku i Rzeszowie (po 9) oraz w Szczecinie (6), najmniej w Białymstoku, Lublinie i Poznaniu (po 2).
Udział nekropolii komunalnych w ogólnej powierzchni wszystkich cmentarzy jest różny w poszczególnych miastach. Największą ich część zajmują miejskie nekropolie w Szczecinie (96%) i Gdańsku (90%), a najmniejszą w Lublinie (20%) i Białymstoku (24%).
Cmentarz w Oliwie - jeden z sześciu zabytkowych w Gdańsku. Wszystkich Świętych, rok 2023
fot. Piotr Wittman/ gdansk.pl
Spośród 64 cmentarzy komunalnych w miastach UMP aż 18 (28%) stanowią zabytki.
Najwięcej nekropolii z tym statusem jest w Gdańsku – 6. Następnym miastem z największą liczbą zabytkowych cmentarzy jest Kraków - 3.
W naszym mieście są to:
- Srebrzysko
- Św. Ignacego
- Św. Franciszka
- Garnizonowy
- Salvator Nowy
- Oliwski
Domy pogrzebowe i kostnice
W ponad połowie (35) cmentarzy (lub w ich najbliższej okolicy) znajdują się domy pogrzebowe lub kostnice (miejskie lub należące do prywatnych przedsiębiorstw), służące m.in. do przechowywania zwłok lub prochów do czasu pogrzebu. Przynajmniej jeden taki obiekt jest w każdym z miast UMP.
Najwięcej jest ich w Gdańsku (7), Bydgoszczy (5) i Rzeszowie (4).
W 2022 r. spośród wszystkich zmarłych na terenie miast UMP najmniej osób pochowano na cmentarzach komunalnych w Łodzi (12%), Katowicach (26%) i Białymstoku (29%). Z kolei najwięcej w Gdańsku - 87% (2. miejsce w tym rankingu) oraz Rzeszowie - 83% (3. miejsce).
Hospicyjni wolontariusze będą kwestować na gdańskich cmentarzach
Wyjątkowa sytuacja panuje w Szczecinie, gdzie na cmentarzach komunalnych stosunkowo często organizuje się pochówki osób, które zmarły w okolicznych miejscowościach. Na 6 nekropoliach komunalnych w Szczecinie pochowano tyle samo osób, ile zmarło w mieście w tym roku (100%).
Coraz bardziej popularne pochówki w urnach
Od kilku lat mieszkańcy coraz częściej decydują się na pochówki urnowe. W niektórych miastach UMP to wręcz dominująca praktyka. W 2022 r. we wszystkich miastach UMP pochówki urnowe stanowiły 60% dokonywanych pogrzebów na cmentarzach komunalnych.
Cmentarz Łostowicki jest obecnie jedynym, czynnym cmentarzem w Gdańsku udostępnionym do bieżącego chowania zmarłych
fot. Piotr Wittman/ gdansk.pl
Najwięcej pochówków w urnach miało miejsce we Wrocławiu (81%), najmniej w Rzeszowie (27%). Gdańsk w tej tabeli z wynikiem 57% zajmuje piątą pozycję.
Aby zachęcić mieszkańców Gdańska do pochówków urnowych wprowadziliśmy preferencyjne ceny dla tej formy grzebania zmarłych. I tak: opłata za miejsce ziemne urnowe jest o 50% niższa niż opłata za miejsce ziemne do pochówku tradycyjnego. Opłata eksploatacyjna pobierana przy pochówkach urnowych jest o 35% niższa niż opłata pobierana przy pochówkach tradycyjnych. Powoduje to, że opłata, którą pobiera Gmina Gdańsk za pochowanie urny w małym grobie ziemnym jest średnio o 1100 zł niższa niż za pochowanie w trumnie.
- mówi cytowana w raporcie UMP Lucyna Berendt, Starszy Inspektor Ds. Utrzymania Cmentarzy, Dział Pomników, Cmentarzy i Obiektów Rekreacyjnych, Gdański Zarząd Dróg i Zieleni.
Udział pochówków w urnach na cmentarzach komunalnych w miastach UMP wrósł pomiędzy 2018 a 2022 r. z 51% do 60%.
Likwidacja grobów
W sytuacji gdy na cmentarzu komunalnym znajdują się groby, które nie zostały ponownie opłacone, administrator cmentarza ma prawo zlikwidować taki grób i przeznaczyć go do ponownego użycia. Dzięki temu efektywniej wykorzystuje się ograniczoną przestrzeń cmentarza. Jednak nie we wszystkich miastach korzysta się z tej możliwości, np. w Białymstoku lub Rzeszowie w latach 2018-2022 nie zlikwidowano ani jednego grobu.
W latach 2018-2022 w miastach UMP zlikwidowano ponad 7000 grobów. Skala likwidacji jest zróżnicowana np. w Katowicach jest to kilka grobów rocznie, w Krakowie, Lublinie, Łodzi i Warszawie już kilkadziesiąt grobów. W Poznaniu około 300.
Zdecydowanym liderem w odzyskiwaniu przestrzeni grzebalnej jest Szczecin. W 2022 r. przeznaczono tam do ponownego użycia 729 grobów, co stanowi ponad 55% takich sytuacji w miastach UMP.
Jak miasta radzą sobie z kurczącą się przestrzenią na pochówki?
Miasta UMP w różnym stopniu borykają się z brakiem miejsc grzebalnych na cmentarzach.
Tylko na nielicznych cmentarzach jest możliwość wykupienia miejsca „za życia”, a na najbardziej obleganych nekropoliach w Krakowie organizuje się licytacje takich miejsc.
Założenie cmentarza na Łostowicach zrealizowane zostało na podstawie wielobranżowego projektu wykonanego przez Biuro Projektów Budownictwa Komunalnego w Gdańsku. Kompozycja przestrzenna cmentarza wykorzystuje naturalne, faliste ukształtowanie terenu
fot. Piotr Wittman/ gdansk.pl
Z kolei w Gdańsku, gdzie problem deficytu wydaje się największy wśród miast UMP, na 8 z 9 cmentarzy możliwy jest jedynie pogrzeb w formie dochowania do istniejącego grobu. W naszym mieście zdecydowano się też na ograniczenie przestrzeni przeznaczonej pod pochówki sprawiane przez gminę, poprzez decyzję o składaniu prochów w mogile zbiorowej.
Inne wyjście znaleźli zarządcy cmentarzy w Bydgoszczy. Zrezygnowano tam z tworzenia nowych kwater pod groby dziecięce, a obecne kwatery w przypadku likwidacji przeznacza się pod groby urnowe (tak samo w Szczecinie).
- U nas jest to wieloletni problem. Myślę, że obecnie tereny, które można jeszcze wykorzystać w ramach rozbudowy istniejących cmentarzy zabezpieczają nas na 8-10 lat. Tempo wyczerpania tej rezerwy jest uzależnione od liczby pochówków, które trzeba będzie przeprowadzić na gdańskich cmentarzach komunalnych (niezależnie od wzrostu liczby pogrzebów w czasie pandemii, od lat obserwowana jest tendencja wzrostowa) oraz utrzymania obecnego poziomu lub wzrostu zainteresowania pochówkami urnowymi.Niezależnie od tego, planujemy wybudować większy cmentarz na obrzeżach miasta. Zrobiliśmy już wstępne badania geologiczne i będziemy dalej prowadzić procedurę mającą na celu dokonanie potrzebnych zmian w MPZP (miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego)
- tłumaczy w raporcie UMP Lucyna Berendt, Starszy Inspektor Ds. Utrzymania Cmentarzy, Dział Pomników, Cmentarzy i Obiektów Rekreacyjnych, Gdański Zarząd Dróg i Zieleni.
Ile kosztuje "ostatnia droga" zmarłego?
Raport poddał też analizie obowiązujące cenniki na poszczególnych cmentarzach w miastach UMP.
Grób ziemny z miejscem na jedną trumnę - opłaty wahają się od 169 zł w Lublinie do 3300 zł w Warszawie (na najtańszym cmentarzu 1300 zł). W Białymstoku, Bydgoszczy, Gdańsku, Katowicach, Poznaniu i Szczecinie (na tańszym cmentarzu) opłata nie przekracza 1000 złotych. Z Kolei w Krakowie, Łodzi, Rzeszowie i Wrocławiu i Szczecinie (droższy cmentarz) to wydatek rzędu 1000-1500 złotych.
Groby urnowe występują w dwóch formach: ziemnych i murowanych. Te drugie zwykle mogą mieścić od 1 do 4 urn (na niektórych cmentarzach liczba urn złożonych w takim grobie zależy wyłącznie od jego pojemności, tak jest np. w Warszawie).
Zabytkowy cmentarz w Gdańsku-Oliwie zlokalizowany jest przy ulicy Opackiej i Czyżewskiego
fot. Piotr Wittman/ gdansk.pl
Miejsca udostępnia się na okres od 20 do 99 lat lub bezterminowo. Najniższa opłata za miejsce pod grób na 1 urnę (ziemny) wynosi 271 zł w Gdańsku, a najwyższa (również za 1 urnę) 1496 zł w Krakowie (na 20 lat).
„Autobus SOS” na ulicach Gdańska, by wspierać osoby w bezdomności
Nisze urnowe w kolumbariach zazwyczaj mogą pomieścić od 2 do 4 urn. Opłata za pochówek wynosi od 1753 zł (w Lublinie bezterminowo) do 9510 zł w Warszawie (na Powązkach Wojskowych, bezterminowo). Na części cmentarzy opłatę za niszę w kolumbarium należy odnawiać co 20 lub 30 lat. W Białystoku, Gdańsku, Krakowie, Łodzi, Poznaniu, Rzeszowie opłata wynosi od 1800 do 4900 złotych.
Jakie zmiany potrzebne są w prawie?
Oto niektóre oczekiwane przez samorządy UMP zmiany w prawodawstwie:
- Ustawa powinna normować w sposób ogólny kwestie związane z organizacją krematoriów, w tym wymogi technicznosanitarne oraz regulować proces kremacji. Ustawa powinna również zawierać zastrzeżenie, że kremacji podlegają prochy wyłącznie jednej osoby, wyjątek może dotyczyć kremacji ciała matki i dziecka martwourodzonego. Propozycja ta jest wzorowana na rozwiązaniach innych państw
- Należy uregulować kwestie związane z prawem do grobu w kontekście pochowania urny w kolumbarium. Obecnie nie wiadomo na jakich zasadach można ponownie użyć niszy w kolumbarium, co sprawia, że w różnych miastach i na cmentarzach różnie się to praktykuje
- Regulacji wymaga kwestia możliwości pozostawienia w likwidowanym grobie przeznaczonym do ponownego pochówku wcześniej pochowanych w nim szczątków, chyba że rodzina zmarłego będzie domagać się ich ekshumacji. W przypadku ich pozostawienia kolejny pochówek będzie mógł być dokonywany bez ich usunięcia. Szczątki nie powinny podlegać przeniesieniu do ossuarium, chyba że po ekshumacji na wniosek rodziny
- Zakładając nowe cmentarze uwzględniać należy potrzeby mieszkańców. Tam, gdzie na podstawie badań opinii publicznej widoczna jest akceptacja dla ograniczania tradycyjnych nagrobków na rzecz zastępowania ich kamieniami, drzewami, drewnianymi tabliczkami warto rozważyć tworzenie takich cmentarzy ekologicznych lub wyodrębnianie części nekropolii na takie pochówki
- Rozważyć należy wprowadzenie do prawa pogrzebowego nowych form pochówku, takich jak rozsypanie prochów na cmentarzu i poza nim
- Obecnie negatywnie należy odnieść się do możliwości przechowywania urny w domu. Przepisy dotyczące sposobów chowania zmarłych powinny być zmieniane w sposób ewolucyjny, odzwierciedlający postawy społeczeństwa. Zakaz przechowywania urny w domu wynika z dążenia do godnego postępowania z prochami i zagwarantowania im należytego miejsca spoczynku. Zakaz taki wprowadza ustawodawstwo wielu krajów europejskich.
Cmentarz w Gdańsku-Oliwie zajmuje powierzchnię 5 ha. Na jego terenie zachowała się zabytkowa kaplica cmentarna wzniesiona w 1909 r. z inicjatywy proboszcza Schrötera, według projektu architekta Singera, zbudowana przez firmę Klawikowski oraz szereg grobów z XIX i początku XX wieku
fot. Piotr Wittman/ gdansk.pl
92-stronicowy raport “Miejskie nekropolie Diagnoza sytuacji i wyzwań dotyczących cmentarzy komunalnych w miastach Unii Metropolii Polskich” sporządziło Centrum Analiz i Badań UMP.
Zespół autorski:
- prof. Agnieszka Piskorz-Ryń – opieka merytoryczna - Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego
Centrum Analiz i Badań Unii Metropolii Polskich im. Pawła Adamowicza:
- Bartosz Adamczyk
- Anna Sobestjańska
- Alicja Sopińska
Redakcja
- Agnieszka Jaremczak
Raport “Miejskie nekropolie Diagnoza sytuacji i wyzwań dotyczących cmentarzy komunalnych w miastach Unii Metropolii Polskich” można przeczytać na stronie internetowej UMP.
