Autor: dr Jan Daniluk
Hodonim: termin z językoznawstwa, oznaczający nazwę ciągu komunikacyjnego: ulicy, placu itp.
Feliks Dzierżyński - pierwszy do usunięcia
Choć pierwsze „jaskółki” zmian w systemie nazewnictwa miejskiego można było obserwować już wcześniej (np. w 1988 r., kiedy pojawił się pl. Marszałka Józefa Piłsudskiego czy park Jana Pawła II), to za początek tzw. dekomunizacji ulic w Gdańsku należy uznać uchwałę (jeszcze Miejskiej Rady Narodowej!) z 4 października 1989 r. Dotychczasową ul. Feliksa Dzierżyńskiego przemianowano na al. Legionów. Znamiennym, że to właśnie „czerwony kat”, jak nazywano organizatora bolszewickiego aparatu terroru, był usuwany jako pierwszy patron praktycznie we wszystkich, dużych miastach Polski w ramach tzw. dekomunizacji pod koniec lat 80. XX w.
25 września 1990: największa jednorazowa zmiana
W największym zakresie tzw. dekomunizacja ulic została zrealizowana jednak niecały rok później, kiedy Uchwałą Rady Miasta Gdańska nr X/58/90 z 25 września 1990 r. przemianowano łącznie 15 różnych ulic i placów, co jednak kluczowe – w tym najważniejszych arterii komunikacyjnych w mieście. To właśnie wówczas m. in. dotychczasowa al. Karola Marksa stała się al. Gen. Józefa Hallera, a al. Marszałka Konstantego Rokossowskiego – al. Rzeczypospolitej.
W Śródmieściu wykorzystano okazje i powrócono do historycznych nazw, przywracając miasto takie hodonimy jak Nowe Ogrody (dotąd ul. Gen. Karola Świerczewskiego), Targ Sienny (dotąd pl. 1 Maja), Targ Rakowy (dotąd ul. Mieczysława Kalinowskiego) czy ul. Podwale Przedmiejskie (dotąd ul. Leningradzka). W Nowym Porcie usunięto patronów ustanowionych przez komunistyczną propagandę, które były wykreowane jako ofiary strajku dokerów z 1946 r.
Przypadek ul. ks. Bernarda Sychty
W tym okresie dynamicznych zmian nie uniknięto chaosu z wprowadzaniem nowych nazw. Przykładem jest nadanie we wrześniu 1990 r. nazwy ul. ks. Bernarda Sychty dla dotychczasowej ul. Hanki Sawickiej we Wrzeszczu Górnym. Ale już niecałe trzy miesiące później, 19 grudnia 1990 r., zastąpiono ks. Sychtę… Janem Uphagenem (do tej pory tylko istniejąca ul. Jana Uphagena dotyczyła tylko krótkiego fragmentu, prostopadłego do al. Zwycięstwa) a „uwolnionego” w ten sposób patrona nadano (już na stałe) dotychczasowej ul. Zygmunta Modzelewskiego w Strzyży Górnej.
Kosmetyka dekomunizacji
Aż do początku 1993 r., temat zmian nazw ulic w Gdańsku przestał być priorytetowy. Dokonano jedynie zaledwie czterech zmian. Przede wszystkim zlikwidowano nazwy dwóch placów, które wcześniej się ostały, prawdopodobnie dlatego, iż były rzadko w życiu. W ten sposób zniknęła nazwa placu w centrum Wrzeszcza (obecnie zajmowanego przez C.H. Manhattan), który niezwykle krótko (zaledwie od 1985 r.!) nosił nazwę pl. Gen. Karola Świerczewskiego. Drugi hodonim zniknął ze ścisłego centrum Gdańska – mowa o pl. Maksyma Gorkiego przed dworcem głównym PKP. Nowych nazw nie nadano. Część adresów pl. Gorkiego przypisano do istniejącej już ul. Podbielańskiej.
Warto zresztą zwrócić uwagę, że plac ten wydzielono w lipcu 1946 r. i pierwotnie nadano mu nazwę... pl. Gen. (Władysława) Sikorskiego. Dopiero w 1953 r. (w ramach postępującej komunizacji przestrzeni miejskiej) nadano mu za patrona Gorkiego. Na marginesie można dodać, że 1 marca 1990 r. zlikwidowano (też niczym niezastąpiony) pl. Armii Czerwonej, który był przed Nowym Ratuszem (dziś to fragment Wałów Jagiellońskich tuż przed skrzyżowaniem z Huciskiem.
Dokończenie procesu: luty 1993 r.
Na początku 1993 r. zmieniono jednorazowo dwanaście kolejnych nazw, w tym aż trzy w Oliwie, w tym dwóch głównych arterii tej dzielnicy: ul. Armii Radzieckiej stała się ul. Opata Jacka Rybińskiego, a pl. I Armii Polskiej – Starym Rynkiem Oliwskim. Poza tym dokonano korekt nazw ulic w Osowej, Wrzeszczu Górnym, Brzeźnie, Nowym Porcie, Zaspie-Rozstajach, Chełmie oraz Strzyży Górnej.
Skąd nowe nazwy? Trzy główne kategorie
W miejsce postaci, wydarzeń czy procesów, których upamiętnienie było kluczowe dla propagandy komunistycznej, wprowadzono (zasadniczo) trzy rodzaje nowych nazw. W większości wypadków wykorzystano okazję, by przywrócić historyczne (i tym samym neutralne światopoglądowo) nazwy. Z drugiej strony – wprowadzono (i słusznie!) do systemy nazewnictwa miejskiego patronów, których wcześniej upamiętnienie było niemożliwe. Rzadko, ale jednak, pojawiały się też nazwy zupełnie, jak się wydaje, przypadkowe (np. ul. Krzywa).
Czy popełniono błędy? Przypadek Patrice’a Lumumby
Z dzisiejszej perspektywy nie do końca słusznym wydaje się usunięcie chociażby Patrice’a Lumumby jako patrona ulicy na Przymorzu Wielkim. Lumumba, premier Demokratycznej Republiki Konga nie był w żadnym wypadku komunistą. Pechowo jednak jego postać od 1962 r., kiedy to został zamordowany, była wykorzystywana intensywnie przez propagandę praktycznie wszystkich państw bloku wschodniego jako ofiara imperializmu państw zachodnich. Inna sprawa, że ul. Jagiellońska była postulowana przez część mieszkańców już na początku lat 70., ale w ówczesnej sytuacji polityczno-społecznej przemianowanie było niemożliwe. Drugim przypadkiem, który choć wówczas wydawał się zrozumiały, ale dziś może być dyskusyjny, jest pl. 1 Maja. Święto, choć ważne dla komunistów, dziś jest także obchodzonym świętem państwowym podkreślającym wartość pracy i praw pracowniczych.
Niekiedy – a w ostatnich latach częściej - spotyka się także pogląd, że błędem była zmiana nazwy ul. Jedności robotniczej na Trakt św. Wojciecha.
Kontrowersyjne zmiany w 2017 roku
Ostatnia faza zmian rozpoczęła się w 2017 roku i była konsekwencją kampanii PiS i haseł o konieczności ostatecznej dekomunizacji Polski. W Gdańsku jednak do tego procesu znaleziono zaledwie sześć małych ulic i jedną nieco większą. Ich nazwy ostały się wcześniejszym zmianom, ponieważ ich patroni nie byli postaciami jednoznacznymi. Proces zmian stał się polem ostrego konfliktu między samorządem i mieszkańcami a urzędem wojewody. Wobec sprzeciwu miasta, wojewoda wydał odgórnie zarządzenie przewidujące następujące zmiany:
- ul. Dąbrowszczaków zmienił na ul. Lecha Kaczyńskiego
- ul. Wassowskiego na ul. Anny Walentynowicz
- ul. Kruczkowskiego na ul. Ignacego Matuszewskiego
- ul. Mariana Buczka ul. Jana Styp-Rekowskiego
- ul. Stanisława Sołdka na ul. Kazimierza Szołocha
- ul. Wincentego Pstrowskiego na Henryka Lenarciaka
- ul. Franciszka Zubrzyckiego na Feliksa Selmanowicza "Zagończyka"
Gdańsk nie chciał dać za wygraną i dowodził, że Dąbrowszczacy nie zasługują na jednoznaczne potępienie, bo mają swoje zasługi. Zwracano uwagę na paradoks: zmieni się nazwę małej ulicy na Osowej (Sołdka) a statek stojący w reprezentacyjnym miejscu na Motławie dalej będzie nosił jego imię.
W wyniku odwołania się Gdańska do Naczelnego Sądu Administracyjnego sąd uznał częściowo rację miasta ale częściowo podzielił stanowisko wojewody. Ostatecznie nowych patronów zyskały dotychczasowe ulice: Dąbrowszczaków, Kruczkowskiego i Buczka.
Niewykorzystane szanse. Ci patroni jeszcze czekają
O ile powyższe przykłady, jak i o wiele bliższy nam chronologicznie casus ul. Dąbrowszczaków (wymuszona zmiana na ul. Prezydenta Lecha Kaczyńskiego w 2017 r.), są kwestiami dyskusyjnymi, o tyle warto zwrócić uwagę na pewne zmarnowane szanse, by przywrócić w ramach tzw. pierwszej dekomunizacji części patronów, które z powodzeniem istniały w pierwszych latach po II wojnie światowej. Do dziś w Gdańsku nie ma żadnego hodonimu honorującego np. zasłużonych polityków z okresu międzywojennego (a niekiedy i ofiary niemieckie okresu II wojny światowej), a którzy byli patronami ulic czy skwerów między 1945 r. a (zasadniczo) latami 1951-1953, np. Ignacego Daszyńskiego, Norberta Barlickiego, Bolesława Limanowskiego czy Macieja Rataja.
Post scriptum, czyli zmiany w porcie
Dokończenia pierwszego okresu tzw. dekomunizacji można upatrywać także w zmianie nazw nabrzeży i basenów portu gdańskiego. 8 września 1994 r. zmieniono kilka nazw występujących na tym terenie. Basen Aleksandra Zawadzkiego zamieniono na Basen Górniczy, Nabrzeże XX-lecia PRL na Nabrzeże Wiślane, Nabrzeże Marchlewskiego na Nabrzeże Wolnego Obszaru Celnego I, Nabrzeże Waryńskiego (choć był to socjalista i patriota polski - a nie komunista!) na Nabrzeże WOC II, Nabrzeże XXX-lecia PRL na Pirsy: Węglowe, Rudowe i Paliwowe.
Wykaz zmienionych lub zlikwidowanych nazw ulic w Gdańsku w ramach tzw. dekomunizacji (1989-1993). W nawiasach podano przynależność do dzielnic wg obecnego podziału administracyjnego
4 października 1989 r.:
- Feliksa Dzierżyńskiego > al. Legionów - (Wrzeszcz Dolny)
1 marca 1990 r.:
- Armii Czerwonej (hodonim zlikwidowany) - (Śródmieście)
25 września 1990 r.:
- Marszałka Konstantego Rokossowskiego > al. Rzeczypospolitej - (Przymorze Wielkie / Zaspa Młyniec)
- Juliana Marchlewskiego > ul. Romana Dmowskiego - (Wrzeszcz Górny)
- Jana Łodo > ul. Floriańska - (Nowy Port)
- Małgorzaty Fornalskiej > ul. Mjr. Hubala - (Strzyża Górna)
- Patrice Lumumby > ul. Jagiellońska - (Przymorze Wielkie)
- Gen. Karola Świerczewskiego > ul. Nowe Ogrody - (Śródmieście)
- Leningradzka > Podwale Staromiejskie - (Stare Przedmieście)
- Karola Gronkiewicza > ul. Strajku Dokerów - (Nowy Port)
- Mieczysława Kalinowskiego > Targ Rakowy - (Śródmieście)
- 1 Maja > Targ Sienny - (Śródmieście)
- Marcelego Nowotki > ul. Płk Wilka-Krzyżanowskiego - (Strzyża Górna)
- Ernesta Thälmana > ul. Wróbla - (Dolne Miasto)
- Karola Marksa > al. Gen. Józefa Hallera - (Wrzeszcz Dolny)
- XXX-lecia PRL > al. Jana Pawła II - (Zaspa-Rozstaje)
- Hanki Sawickiej > ul. ks. Bernarda Sychty - (Wrzeszcz Górny)
19 grudnia 1990 r.:
- ks. Bernarda Sychty > ul. Jana Upchana (korekta)! (Wrzeszcz Górny)
- Zygmunta Modzelewskiego > ul. ks. Bernarda Sychty - (Strzyża Górna)
30 lipca 1991 r.:
- Władysława Hibnera > ul. Do Studzienki - (Wrzeszcz Górny)
- Maksyma Gorkiego > ul. Podbielańska - (Śródmieście)
- Gen. Karola Świerczewskiego (hodonim zlikwidowany) - (Wrzeszcz Górny)
16 lutego 1993 r.:
- Lucjana Szenwalda > ul. Tadeusza Gwiazdowskiego - (Brzeźno)
- Bronisława Wesołowskiego > ul. Stefana Kisielewskiego - (Strzyża Górna)
- Wojsk Ochrony Pogranicza > ul. Krzywa - (Nowy Port)
- Włodzimierza Majakowskiego > ul. Gabriela Narutowicza - (Wrzeszcz Górny)
- Jana Turlejskiego > ul. Nawigatorów - (Osowa)
- Adolfa Warskiego > ul. Mieczysława Niedziałkowskiego - (Osowa)
- Armii Ludowej > ul. Róży Ostrowskiej - (Wrzeszcz Górny)
- Armii Radzieckiej > ul. Opata Jacka Rybińskiego - (Oliwa)
- Płk Piotra Siergiejowicza Piotrowa > ul. Artura Schopenhauera - (Oliwa)
- I Armii Polskiej > ul. Stary Rynek Oliwski - (Oliwa)
- Adama Gruszeckiego > ul. Henryka Wieczorkiewicza - (Zaspa-Rozstaje)
- Pawła Findera > ul. bp. Andrzeja Wronki - (Chełm)
