W wydanym 16 maja 1922 r. numerze „Gazety Gdańskiej”, w którym na pierwszej stronie znalazła się relacja z otwarcia Gimnazjum Polskiego, można przeczytać (zachowano pisownię oryginalną):
„Dzień uroczystego otwarcia nowego zakładu szkolnego wyrósł na dzień święta narodowego. W święcie tem uczestniczyło wszystko, co po polsku czuje i myśli. Wzięli w nim udział nie tylko Polacy gdańscy, ale i liczni rodacy ze wszystkim ziem polskich, składając przez swą obecność w dniu tym w Gdańsku dowód, że Polska cała odczuwa i w całej pełni docenia ważność powstania tej nowej placówki kulturalnej polskiej nad morzem polskiem”.
Faktycznie, w uroczystym otwarciu nowej szkoły, którego program rozpisany został na dwa dni (piątek i sobotę, 13 i 14 maja 1922 r.), wzięli licznie udział przedstawiciele tak miejscowej Polonii oraz urzędnicy, jak i Polacy z kraju (w tym grono korespondentów najważniejszych gazet), a samo wydarzenie odbiło się szerokim echem. W „Gazecie Gdańskiej” – najważniejszym polskim periodyku wydawanym w Wolnym Mieście Gdańsku – przez kilka kolejnych publikowano materiały związane z nowym Gimnazjum Polskim. Warto przy okazji zaznaczyć, że uczniowie po raz pierwszy przekroczyli progi nowej szkoły kilka dni wcześniej, już we wtorek 9 maja. W pierwszym roku szkolnym było ich 199, a nauczycieli zaledwie garstka – 10.
Szkoła - symbol
Dlaczego otwarcie nowej, prywatnej szkoły średniej urosło do rangi święta gdańskiej Polonii? Przede wszystkim Gimnazjum Polskie od początku stało się jednym z najważniejszych symboli polskiej obecności i – co ważne – aspiracji w międzywojennym Gdańsku. Samo otwarcie Gimnazjum było także zwieńczeniem kilkuletnich starań, by doprowadzić do utworzenia pierwszej w mieście, jakże potrzebnej, polskiej szkoły średniej. Przeszkód nie brakowało, więc i radość, i duma była tym większa.
Bez pomocy Senatu
W teorii Polacy w Wolnym Mieście mieli mieć zapewnioną przez władze gdańskie polską oświatę. Senat (odpowiednik rządu Wolnego Miasta) ten obowiązek uznał za wypełniony poprzez organizację publicznych szkół polskich oraz klas z językiem polskim. Osobną kwestią jest to, że były one niedofinansowane, było ich za mało, a zapisywanie do nich polskich dzieci utrudniano. W każdym razie szybko się okazało, że o utworzeniu szkoły średniej dla Polaków finansowanej przez władze gdańskie mowy być nie może. A była ona potrzebna nie tylko po to, by zapewnić możliwość kontynuacji nauki chociażby dzieciom szeregu urzędników z Polski, którzy przyjechali pracować w Wolnym Mieście, ale także, by umożliwić zdobycie wykształcenia w polskim duchu młodzieży z szeregów miejscowej Polonii.
Dzieło Macierzy Szkolnej
Ostatecznie w listopadzie 1921 r. powołano do życia Macierz Szkolną w Gdańsku. Jej pierwszym, naczelnym celem była właśnie organizacja prywatnej szkoły ponadpodstawowej dla polskiej młodzieży w Wolnym Mieście. W kolejnych latach, po zrealizowaniu tego zadania, Macierz Szkolna przejęła w opiekę administrowanie (i zadanie tworzenia nowych) przedszkoli polskich (zwanych ochronkami), polskiego szkolnictwa podstawowego, zawodowego (szkoły handlowe i kursy), artystycznego (przejęte Konserwatorium Muzyczne). Prowadziła bursę szkolną, wydawała pocztówki i przewodniki, organizowała kolonie letnie w Polsce, pomagała opiekować się grupami polskich turystów w Wolnym Mieście. Macierz Szkolna urosła do jednej z najważniejszych organizacji polonijnych w dwudziestoleciu międzywojennym.
Udany crowdfunding
Wróćmy jednak do samego Gimnazjum Polskiego. Po utworzeniu Macierzy Szkolnej okazało się, że wcześniej, wstępnie obiecana wcześniej dotacja ze strony rządu polskiego nie zostanie udzielona (było to wynikiem problemów finansowanych po wojnie polsko-bolszewickiej). Powodzenie całego projektu zawisło na włosku. Macierz Szkolna rozpoczęła więc zakrojoną na szeroką skalę akcję informacyjną połączoną ze zbiórką środków, by sfinansować ambitne przedsięwzięcie utworzenia polskiej szkoły średniej w Gdańsku. Środki zaczęły napływać nie tylko od osób prywatnych, ale też instytucji oraz firm, także z głębi Polski. Upraszczając, można powiedzieć, że utworzenie Gimnazjum było pierwszym, na tak szeroką skalę, udanym projektem Polonii, który dziś byśmy nazwali crowdfundingiem.
Nowe życie koszar
Pieniędzy potrzeba było niemało, choć nie zdecydowano się na budowę od podstaw nowego obiektu. Na cele przyszłego Gimnazjum Polskiego wybrano dawne koszary, oddane do użytku w 1914 r. Po tym, jak Gdańsk został zdemilitaryzowany w 1920 r., mienie popruskie – w tym właśnie byłe obiekty i tereny wojskowe – zostały podzielone między Senat Wolnego Miasta Gdańska a Rzeczpospolitą Polską. Gmach przy obecnej ul. Jana Augustyńskiego 1 w 1921 r. przypadł stronie polskiej. Uprzedzając kolejność wydarzeń – inwestycje w obiekt trwały przez cały okres istnienia szkoły. Największą inwestycją była rozbudowa Gimnazjum Polskiego o nowe skrzydło połączone z kompleksową modernizacją jego wnętrz, którą przeprowadzono zasadniczo w latach 1935-1938. To wówczas właśnie powstało m. in. słynne, monumentalne malowidło „Niebo Polskie”, zniszczone przez Niemców w 1939 r., a odtworzone na podstawie zaledwie kilkunastu zachowanych fotografii (!) przed czterema laty. Dziś można je podziwiać we wnętrzach dawnego Gimnazjum, którego gmach obecnie użytkuje Pomorski Urząd Marszałkowski.
Od kwinty do prymy
Otwarte uroczyście sto lat temu Gimnazjum Polskie było koedukacyjną szkołą średnią, której program był oparty na wzorcu gimnazjum realnego typu frankfurckiego. Z jednej strony (co oczywiste) jego program był przystosowany do realiów gdańskich, ale uwzględniał też elementy programu nauczania obowiązujące w Rzeczypospolitej. Nazwy klas odzwierciedlały układ przyjęty w Wolnym Mieście. Najniższą klasą była kwinta, kolejnymi zaś kwarta, niższa i wyższa tercja, niższa i wyższa sekunda oraz niższa i wyższa pryma.
Uczniowie
Szacuje się, że przez cały okres istnienia (tj. do 1939 r.) przez mury Gimnazjum przewinęło się około 8 tysięcy uczniów, przy czym edukację w murach na Am Weißen Turm (obecnie ul. Jana Augustyńskiego) ukończyło tylko 203. Ze względu na relatywnie wysokie czesne, i to mimo istniejącego programu stypendialnego, spora część uczniów kończyła przygodę z Gimnazjum po niższej tercji lub niższej sekundzie, by kontynuować naukę w polskich szkołach handlowych i tym samym zdobyć konkretny fach.
Czego wciąż nie wiemy na temat obrony Poczty Polskiej w Gdańsku
Bastion polskości
Bez wątpienia szkoła na dawnej Am Weißen Turm była jednym z ważniejszych bastionów polskości w międzywojennym Gdańsku. Gimnazjum Polskie (od 1934 r. Gimnazjum Polskie Macierzy Szkolnej, a od 1935 r. Gimnazjum im. Józefa Piłsudskiego Macierzy Szkolnej w Gdańsku) było największą i zarazem najlepszą szkołą polską w Wolnym Mieście. Niezmiennie prezentowało wysoki poziom nauczania. Uczniowie brali udział w szeregu kółek zainteresowań. Szczególnie widoczne poza murami szkolnymi było harcerstwo oraz koło sportowe „Bałtyk”. Na uwagę zasługuje także grono pedagogiczne, spośród którego szeregu wywodziło się wielu aktywnych działaczy polskich w Wolnym Mieście. Dziś spora część z nich jest patronami ulic w Gdańsku, na czele chociażby z Janem Augustyńskim, wieloletnim dyrektorem tejże szkoły, którego nazwiskiem nazwano w 1945 r. ulicę, przy której stoi do dziś gmach dawnego Gimnazjum. Nie można zapomnieć, że to właśnie dzięki Gimnazjum do Gdańska w ogóle przyjechali wybitni nauczyciele, którzy szybko włączyli się w nurt polonijnej działalności, a i niejednokrotnie – już w latach II wojny światowe – zapłacili za to najwyższą cenę, ginąc z rąk Niemców w masowych egzekucjach czy w obozach koncentracyjnych.
Nowa wystawa czasowa poświęcona Gimnazjum Gdańskiemu
Historia Gimnazjum Polskiego to zagadnienie niezwykle szerokie, interesujące i ważne dla tożsamości obecnych mieszkańców Gdańska. Nie można o tym zapomnieć. Z okazji 100. rocznicy utworzenia opisanej szkoły, od 13 do 27 maja na placu Obrońców Poczty Polskiej prezentowana będzie wystawa plenerowa zatytułowana „Nasza Gamaja, czyli Gimnazjum Polskie w Wolnym Mieście Gdańsku”. Została ona przygotowana przez Wojewódzką i Miejską Bibliotekę Publiczną im. Józefa Conrada-Korzeniowskiego oraz Muzeum Gdańska. Autorem tekstów jest Marek Adamkowicz, kierownik Muzeum Poczty Polskiej, oddziału Muzeum Gdańska. Ekspozycja będzie prezentowana później także w innych lokalizacjach.
Żądnych wiedzy Czytelników portalu gdansk.pl odsyłam ponadto do wydanej przez Muzeum Gdańska publikacji poświęconej Staremu Przedmieściu (Historie gdańskich dzielnic. Tom 2: Stare Przedmieście, pod red. J. Dargacza i K. Kurkowskiej, Gdańsk 2019), gdzie znaleźć można łącznie trzy artykuły poświęconej Gimnazjum Polskiemu.
Dr Jan Daniluk
dr historii, absolwent Uniwersytetu Gdańskiego. Badacz i popularyzator historii Gdańska i Sopotu XIX-XX w. Autor wielu książek i publikacji. Jest pracownikiem Centrum Hevelianum
