Prawa uczniowskie nie mają bogatej historii badawczej. Wypełniając tę lukę, zapytały o nie w 2022 roku stowarzyszenia uczniowskie: Stowarzyszenie Umarłych Statutów i Stowarzyszenie dO!PAmina Lab. Młodzi ludzie dali wyraz swojej dojrzałości obywatelskiej i zrealizowali projekty badawcze Zapytali swoich kolegów i koleżanki o ich doświadczenia, dokonali analiz przepisów prawna i zebrali swoje uwagi w formie raportów. Wnioski upowszechnili w sieci i zaprezentowali władzom. Do ich inicjatyw odniósł się również Rzecznik Praw Obywatelskich.
Obecnie najobszerniejszym jest badanie ankietowe Stowarzyszenia Umarłych Statutów „Prawa ucznia w Polsce. Świadomość. Naruszenia. Reakcje”, które zostało przeprowadzone w okresie sierpień-październik 2022 roku, w którym autorzy poszukiwali odpowiedzi na pytanie o stan przestrzegania (i nieprzestrzegania) praw uczniowskich oraz czy i w jaki sposób uczniowie reagują na dostrzegane przypadki naruszeń prawa. W badaniu zrealizowanym online w 2022 roku uzyskano 990 odpowiedzi uczniów i absolwentów z całej Polski z lat 2021 i 2022.
Zobacz: Prawa ucznia w Polsce. Raport z badań
Zobacz: webinarium z konferencji 14 kwietnia 2023 Prawa ucznia w Polsce. Raport z badań
Badanie przestrzegania praw uczniowskich przeprowadziło również w 2022 roku Stowarzyszenie dO!PAmina Lab, które zajęło się analizą szkolnych statutów w ramach Szkoły Inicjatyw Strażniczych Sieci Obywatelskiej Watchdog Polska. Autorzy skoncentrowali się na przestrzeganiu praw człowieka, praw dzieci i praw uczniowskich oraz zasady legalizmu w szkołach w odniesieniu do zapisów 55 przeanalizowanych statutów w tym: w Dąbrowie Górniczej (41) oraz w wybranych szkołach z innych miast (15).
Do wyników powyższych badań odniósł się30 czerwca 2023 roku Rzecznik Praw Obywatelskich, Marcin Wiącek. W piśmie do wszystkich kuratorów oświaty z zwrócił się z prośbą o przeprowadzenie kampanii informacyjnej w szkołach oraz podjęcie działań dla zapewnienia zgodności przepisów statutów szkolnych z prawem powszechnie obowiązującym, aktami wyższego rzędu.
W piśmie do kuratorów Rzecznik Praw Obywatelskich wskazał obszary, w których najczęściej dochodzi do sprzeczności prawa szkolnego z przepisami aktów prawnych wyższego rzędu:
prawa uczniów pełnoletnich: brak możliwości samodzielnego usprawiedliwiania nieobecności na zajęciach, opuszczania terenu szkoły w trakcie przerwy, zwolnienia się z lekcji; odmowa uznania oświadczenia o braku zgody na udzielanie rodzicom informacji o ocenach i zachowaniu; żądanie zgody rodziców na udział w szkolnym wydarzeniu (wycieczka, studniówka);
prawo do prywatności i ochrony godności: szczegółowe określanie zasad wyglądu uczniów i uczennic; karanie za określone fryzury, makijaż, biżuterię, tatuaże; stosowanie innych kryteriów ze względu na płeć;
prawo do sprawiedliwej, jawnej i umotywowanej oceny postępów w nauce i zachowaniu: oczekiwanie wiedzy wychodzącej ponad podstawę programową dla uzyskania oceny celującej, warunkowanie tej oceny udziałem w konkursach, zawodach czy olimpiadach; określanie oceny rocznej wyłącznie na podstawie średniej ocen; nieklasyfikowanie ucznia wyłącznie z powodu zbyt niskiej frekwencji; wstawianie jedynek za brak pomocy szkolnych lub nieprzygotowanie do zajęć, wstawianie ocen za próbne egzaminy; ograniczanie możliwości poprawiania oceny; niejasne kryteria ocen zachowania;
prawo do organizacji życia szkolnego, umożliwiające zachowanie właściwych proporcji między wysiłkiem szkolnym a możliwością rozwijania i zaspokajania własnych zainteresowań: nadmierne obciążanie uczniów obowiązkami szkolnymi, np. ustalanie dużej liczby sprawdzianów w tygodniu, wymaganie wiedzy ze zbyt obszernego materiału;
prawo własności: całkowity zakaz przynoszenia telefonów do szkoły, odbieranie urządzeń elektronicznych, zobowiązywanie rodziców/opiekunów prawnych do ich odbioru ze szkolnego depozytu.
Deklarując gotowość współpracy w tym obszarze, Rzecznik Praw Obywatelskich poprosił kuratorów o informację o podejmowanych działaniach, a nadesłane odpowiedzi zostały opublikowane w serwisie bip.
Zobacz: W obronie praw uczniów - Marcin Wiącek do kuratorów oświaty (wideo)
Natomiast Fundacja Varia Posnania przygotowała Białą Księgę praworządności poznańskich szkół, która jest kompleksową analiza statutów szkół ponadpodstawowych w Poznaniu. Autorzy dostrzegają problem niezgodności z prawem wewnętrznych regulacji szkoły: zapisów statutu. Są to niezgodności z rozporządzeniami, ustawami, Konstytucją RP, a także aktami prawa międzynarodowego, takimi jak Konwencja o Prawach Dziecka.
Zobacz: Biała Księgę praworządności poznańskich szkół
Wszyscy przywołani powyżej zaangażowani w działalność na rzecz przestrzegania praw uczniowskich zgodnie wskazują na potrzebę zapewnienia zgodności statutów szkolnych z prawem powszechnie obowiązującym. Młodzież oczekuje od władz podjęcia faktycznych działań naprawczych w celu wyeliminowania przypadków naruszeń praw człowieka, dzieci i uczniowskich.
