O przestrzeganie praw uczniowskich w szkole i placówce oświatowej dba jej dyrektor. Jest on odpowiedzialny za szkolną praworządność, czyli działanie zgodnie z literą obowiązującego prawa: zewnętrznego, tj. aktów wyższego rzędu (konstytucja, ustawy, rozporządzenia) oraz wewnętrznego (statut i przyjęte regulaminy). Nadzór nad działalnością dyrektora w tym zakresie sprawuje kurator oświaty, który jest przedstawicielem Ministerstwa Edukacji Narodowej w danym województwie.
Katalog praw uczniowskich wynikających z Ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo Oświatowe (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 910 z późn. zm.).
Choć nie ma aktu prawnego zbierającego wszystkie prawa uczniowskie, to wiele można zrekonstruować na podstawie zapisów Ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo Oświatowe, która opisuje zasady funkcjonowania systemu edukacji w Polsce. We wstępie, czyli preambule, ustawodawca wskazuje wartości, które powinna realizować każda polska szkoła. To solidarność, demokracja, tolerancja, sprawiedliwość i wolność.
Przywołane niżej prawa uczniowskie są zazwyczaj realizowane według zasad uregulowanych w rozporządzeniach ministra edukacji i szkolnych przepisach wewnętrznych: statutach oraz regulaminach, które z założenia muszą być zgodne z aktami wyższego rzędu i przyjętymi przez Polskę konwencjami, w tym Konwencją o Prawach Dziecka.
Katalog praw uczniowskich wynikających z Ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo Oświatowe (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 910 z późn. zm.):
- Prawo do równego dostępu do edukacji - zgodnie z:
- preambułą Ustawy Prawo Oświatowe Szkoła winna zapewnić każdemu uczniowi warunki niezbędne do jego rozwoju, przygotować go do wypełniania obowiązków rodzinnych i obywatelskich w oparciu o zasady solidarności, demokracji, tolerancji, sprawiedliwości i wolności.
- Art. 1. System oświaty zapewnia w szczególności:
1) realizację prawa każdego obywatela Rzeczypospolitej Polskiej do kształcenia się oraz prawa dzieci i młodzieży do wychowania i opieki, odpowiednich do wieku i osiągniętego rozwoju;
- Prawo do wsparcia w rozwoju ku pełnej dojrzałości w sferze fizycznej, emocjonalnej, intelektualnej, duchowej i społecznej zgodnie z Art. 1. System oświaty zapewnia w szczególności:
3) wychowanie rozumiane jako wspieranie dziecka w rozwoju ku pełnej dojrzałości w sferze fizycznej, emocjonalnej, intelektualnej, duchowej i społecznej, wzmacniane i uzupełniane przez działania z zakresu profilaktyki problemów dzieci i młodzieży;
- Prawo do wsparcia, indywidualizacji nauczania i edukacji włączającej
zgodnie z Art. 1. System oświaty zapewnia w szczególności:
5) dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do możliwości psychofizycznych uczniów, a także możliwość korzystania z pomocy psychologiczno-pedagogicznej i specjalnych form pracy dydaktycznej;
6) możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół przez dzieci i młodzież niepełnosprawną, niedostosowaną społecznie i zagrożoną niedostosowaniem społecznym, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami;
7) opiekę nad uczniami niepełnosprawnymi przez umożliwianie realizowania zindywidualizowanego procesu kształcenia, form i programów nauczania oraz zajęć rewalidacyjnych;
8) opiekę nad uczniami szczególnie uzdolnionymi poprzez umożliwianie realizowania indywidualnych programów nauczania oraz ukończenia szkoły każdego typu w skróconym czasie,
- Prawo do przygotowania do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym, kulturze i sztuce narodowej i światowej
zgodnie z Art. 1. System oświaty zapewnia w szczególności:
12) kształtowanie u uczniów postaw prospołecznych, w tym poprzez możliwość udziału w działaniach z zakresu wolontariatu, sprzyjających aktywnemu uczestnictwu uczniów w życiu społecznym;
13) upowszechnianie wśród dzieci i młodzieży wiedzy i umiejętności niezbędnych do aktywnego uczestnictwa w kulturze i sztuce narodowej i światowej;
- Prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki
zgodnie z Art. 1. System oświaty zapewnia w szczególności:
14) utrzymywanie bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki w szkołach i placówkach;
- Prawo do wiedzy na temat zasad zrównoważonego rozwoju
zgodnie z Art. 1. System oświaty zapewnia w szczególności:
15) upowszechnianie wśród dzieci i młodzieży wiedzy o zasadach zrównoważonego rozwoju oraz kształtowanie postaw sprzyjających jego wdrażaniu w skali lokalnej, krajowej i globalnej;
15a) upowszechnianie wśród dzieci i młodzieży wiedzy o zasadach racjonalnego odżywiania oraz przeciwdziałaniu marnowaniu żywności;
- Prawo do opieki w trudnej sytuacji materialnej
zgodnie z Art. 1. System oświaty zapewnia w szczególności:
16) opiekę uczniom pozostającym w trudnej sytuacji materialnej i życiowej;
- Prawo do przygotowania do wymogów rynku pracy
zgodnie z Art. 1. System oświaty zapewnia w szczególności:
17) dostosowywanie kierunków i treści kształcenia do wymogów rynku pracy;
18) kształtowanie u uczniów postaw przedsiębiorczości i kreatywności sprzyjających aktywnemu uczestnictwu w życiu gospodarczym, w tym poprzez stosowanie w procesie kształcenia innowacyjnych rozwiązań programowych, organizacyjnych lub metodycznych;
19) przygotowywanie uczniów do wyboru zawodu i kierunku kształcenia;
- Prawo do rozwoju zainteresowań i uzdolnień
zgodnie z Art. 1. System oświaty zapewnia w szczególności:
20) warunki do rozwoju zainteresowań i uzdolnień uczniów przez organizowanie zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych oraz kształtowanie aktywności społecznej i umiejętności spędzania czasu wolnego;
- Prawo do wiedzy i przygotowania do radzenia sobie w sytuacjach zagrożenia
zgodnie z Art. 1. System oświaty zapewnia w szczególności:
21) upowszechnianie wśród dzieci i młodzieży wiedzy o bezpieczeństwie oraz kształtowanie właściwych postaw wobec zagrożeń, w tym związanych z korzystaniem z technologii informacyjno-komunikacyjnych, i sytuacji nadzwyczajnych;
- Prawo do kształtowania umiejętności sprawnego posługiwania się technologiami informacyjno-komunikacyjnymi
zgodnie z Art. 1. System oświaty zapewnia w szczególności:
22) kształtowanie u uczniów umiejętności sprawnego posługiwania się technologiami informacyjno-komunikacyjnymi.
Prawa uczniów wskazane w artykule dotyczącym samorządu uczniowskiego:
- Prawo do zapoznawania się z programem nauczania
- Prawo do wybierania organów samorządu uczniowskiego
- Prawo do jawnej i umotywowanej oceny postępów
- Prawo redagowania i wydawania gazety szkolnej
- Prawo do odpoczynku i rozwoju zainteresowań poza szkołą
- Prawo organizowania działalności kulturalnej, oświatowej, sportowej oraz rozrywkowej
- Prawo wyboru nauczyciela pełniącego rolę opiekuna samorządu
- Prawo do podejmowania działań z zakresu wolontariatu
- Prawo do przedstawiania wniosków i opinii we wszystkich sprawach szkoły lub placówki
Zgodnie z Art. 85.
- W szkole i placówce działa samorząd uczniowski, zwany dalej „samorządem”.
- Samorząd tworzą wszyscy uczniowie szkoły lub placówki.
- Zasady wybierania i działania organów samorządu określa regulamin uchwalany przez ogół uczniów w głosowaniu równym, tajnym i powszechnym. Organy samorządu są jedynymi reprezentantami ogółu uczniów.
- Regulamin samorządu nie może być sprzeczny ze statutem szkoły lub placówki.
- Samorząd może przedstawiać radzie szkoły lub placówki, radzie pedagogicznej oraz dyrektorowi wnioski i opinie we wszystkich sprawach szkoły lub placówki, w szczególności dotyczących realizacji podstawowych praw uczniów, takich jak:
1) prawo do zapoznawania się z programem nauczania, z jego treścią, celem i stawianymi wymaganiami;
2) prawo do jawnej i umotywowanej oceny postępów w nauce i zachowaniu;
3) prawo do organizacji życia szkolnego, umożliwiające zachowanie właściwych proporcji między wysiłkiem szkolnym a możliwością rozwijania i zaspokajania własnych zainteresowań;
4) prawo redagowania i wydawania gazety szkolnej;
5) prawo organizowania działalności kulturalnej, oświatowej, sportowej oraz rozrywkowej zgodnie z własnymi potrzebami i możliwościami organizacyjnymi w porozumieniu z dyrektorem;
6) prawo wyboru nauczyciela pełniącego rolę opiekuna samorządu.
- Samorząd w porozumieniu z dyrektorem szkoły lub placówki może podejmować działania z zakresu wolontariatu.
PRAWA wynikające z innych artykułów Ustawy Prawo Oświatowe:
- Prawo do godności
zgodnie z Art. 5 Nauczyciel w swoich działaniach dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych ma obowiązek kierowania się dobrem uczniów, troską o ich zdrowie, postawę moralną i obywatelską, z poszanowaniem godności osobistej ucznia.
- Prawo do optymalnych warunków rozwoju: nauki, wychowania i opieki
zgodnie z Art. 44. 1. Szkoły i placówki podejmują niezbędne działania w celu tworzenia optymalnych warunków realizacji działalności dydaktycznej, wychowawczej i opiekuńczej oraz innej działalności statutowej, zapewnienia każdemu uczniowi warunków niezbędnych do jego rozwoju, podnoszenia jakości pracy szkoły lub placówki i jej rozwoju organizacyjnego.
- Prawo do pomocy psychologiczno-pedagogicznej
zgodnie z Art. 47. 1. Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania określi, w drodze rozporządzenia:
5) zasady organizacji i udzielania pomocy psychologiczno-pedagogicznej w szkołach i placówkach, które powinny tworzyć warunki dla zaspokajania potrzeb rozwojowych i edukacyjnych uczniów, w szczególności wspomagać rozwój uczniów i efektywność uczenia się;
- Prawo do opieki zdrowotnej
zgodnie z Art. 68. 1. Dyrektor szkoły lub placówki w szczególności:
11) współpracuje z pielęgniarką albo higienistką szkolną, lekarzem i lekarzem dentystą, sprawującymi profilaktyczną opiekę zdrowotną nad dziećmi i młodzieżą, w tym udostępnia imię, nazwisko i numer PESEL ucznia celem właściwej realizacji tej opieki;
- Prawo do ochrony danych osobowych
zgodnie z Art. 68. 1. Dyrektor szkoły lub placówki w szczególności:
12) wdraża odpowiednie środki techniczne i organizacyjne zapewniające zgodność przetwarzania danych osobowych przez szkołę lub placówkę z przepisami o ochronie danych osobowych.
- Prawo do współpracy z organizacjami wzbogacającymi formy działalności dydaktycznej, wychowawczej, opiekuńczej i innowacyjnej szkoły (za zgodą dyrektora i rady rodziców)
zgodnie z Art. 86. 1. W szkole i placówce mogą działać, z wyjątkiem partii i organizacji politycznych, stowarzyszenia i inne organizacje, a w szczególności organizacje harcerskie, których celem statutowym jest działalność wychowawcza albo rozszerzanie i wzbogacanie form działalności dydaktycznej, wychowawczej, opiekuńczej i innowacyjnej szkoły lub placówki.
- Prawo odwołania się od nałożonej kary i wniesienia zastrzeżenia do przyznanej nagrody
zgodnie z Art. 98. 1. Statut szkoły zawiera w szczególności:
17) prawa i obowiązki uczniów, w tym przypadki, w których uczeń może zostać skreślony z listy uczniów szkoły, a także tryb składania skarg w przypadku naruszenia praw ucznia;
18) rodzaje nagród i warunki ich przyznawania uczniom oraz tryb wnoszenia zastrzeżeń do przyznanej nagrody;
19) rodzaje kar stosowanych wobec uczniów oraz tryb odwoływania się od kary;
- Uczniowie pełnoletni mają prawo do traktowania jak osoby posiadające zdolność do czynności prawnych
zgodnie z Art. 99. Obowiązki ucznia określa się w statucie szkoły z uwzględnieniem obowiązków w zakresie:
2) usprawiedliwiania, w określonym terminie i formie, nieobecności na zajęciach edukacyjnych, w tym formy usprawiedliwiania nieobecności przez osoby pełnoletnie;
- Prawo dostępu do: biblioteki szkolnej i jej zasobów, stołówki, szatni i toalet, klas z niezbędnym wyposażeniem, urządzeń sportowych i rekreacyjnych, gabinetu profilaktyki zdrowotnej i świetlicy (szkoły podstawowe)
zgodnie z Art. 103. 1. Szkoła w zakresie realizacji zadań statutowych zapewnia uczniom możliwość korzystania z:
1) pomieszczeń do nauki z niezbędnym wyposażeniem;
2) biblioteki;
3) świetlicy – w przypadku szkoły podstawowej, szkoły artystycznej realizującej kształcenie ogólne w zakresie szkoły podstawowej i szkoły prowadzącej kształcenie specjalne, o której mowa w art. 127 ust. 1;
4) gabinetu profilaktyki zdrowotnej spełniającego szczegółowe wymagania (…)
5) zespołu urządzeń sportowych i rekreacyjnych;
6) pomieszczeń sanitarno-higienicznych i szatni;
zgodnie z Art. 98. 1. Statut szkoły zawiera w szczególności:23) organizację biblioteki szkolnej oraz warunki i zakres współpracy biblioteki szkolnej z uczniami, nauczycielami i rodzicami oraz innymi bibliotekami; - Prawo do gorącego posiłku i możliwości jego spożycia (szkoły podstawowe)
zgodnie z Art. 106a. 1. Szkoła podstawowa, z wyjątkiem szkoły podstawowej dla dorosłych, oraz szkoła artystyczna realizująca kształcenie ogólne w zakresie szkoły podstawowej, zapewnia uczniom jeden gorący posiłek w ciągu dnia i stwarza im możliwość jego spożycia w czasie pobytu w szkole.
2. Korzystanie z posiłku, o którym mowa w ust. 1, jest dobrowolne i odpłatne. - Prawo do edukacji dzieci niebędących obywatelami polskimi
zgodnie z Art. 165. 1. Osoby niebędące obywatelami polskimi korzystają z nauki i opieki w publicznych przedszkolach lub publicznych innych formach wychowania przedszkolnego, a także w niepublicznych przedszkolach, (…) i niepublicznych innych formach wychowania przedszkolnego, (…) korzystają z nauki i opieki w publicznych szkołach podstawowych, publicznych szkołach artystycznych oraz w publicznych placówkach, w tym placówkach artystycznych, na warunkach dotyczących obywateli polskich.
2. Osoby niebędące obywatelami polskimi, podlegające obowiązkowi nauki, korzystają z nauki i opieki w publicznych szkołach ponadpodstawowych na warunkach dotyczących obywateli polskich do ukończenia 18 lat lub ukończenia szkoły ponadpodstawowej.
Zastanawiając się nad przestrzeganiem praw uczniowskich w konkretnej szkole, warto zajrzeć do statutu lub odpowiedniego regulaminu, gdzie można znaleźć odpowiedzi na pytania o formę i zasady ich realizacji.
