Cmentarz Nieistniejących Cmentarzy
W celu uczczenia pamięci o gdańskich cmentarzach, które zostały zniszczone lub zamknięte i zlikwidowane oraz zmarłych tam pochowanych, wybudowano obiekt o charakterze pomnikowym - Cmentarz Nieistniejących Cmentarzy.
Inicjatywa stworzenia obiektu wyszła w 1997 roku ze strony Kaliny Zabuskiej - ówczesnej kustosz działu Sztuki Dawnej Muzeum Narodowego w Gdańsku, a podjęta została przez osoby działające w Społecznym Komitecie Budowy Pomnika Nieistniejących Cmentarzy i władze Miasta Gdańska.
Otwarcie cmentarza
W oparciu o projekt zespołu autorskiego Hanny Klementowskiej i Jacka Krenza z Gdańska w 2002 roku na powierzchni około 0,10 ha, u podnóża Góry Gradowej od strony ul. 3 Maja, na terenie pocmentarnym dawnego Cmentarza p.w. Bożego Ciała, powstał symboliczny obiekt łączący w formie pomnikowej elementy cmentarza i lapidarium.
Otwarcie cmentarza nastąpiło w dniu 24 maja 2002 roku w dniu Światowego Zjazdu Gdańszczan.
Po obu stronach bramy wejściowej nawiązującej kształtem do symbolu drzewa znajdują się pylony kamienne. W ich wnękach umieszczono tablice z napisami w językach: polskim, angielskim, niemieckim, francuskim, hebrajskim i rosyjskim:
Setkom tysięcy, co imion nie mają na grobie
A tylko Bóg jedyny wie, jak kto się zowie.
Siadłszy na sądzie, trwa z niezłomną mocą,
Aby każdego z Księgi Życia skreślić.
Panie, niech drzew wołanie do ciebie doleci
Ostatnie światło, zapalmy dziś w nocy.
Masza Kaleko, Kadisz
(tłum I. Kuran-Bogucka)
Element centralny stanowi współczesny pomnik z przesłaniem do odwiedzających cmentarz – „TYM, CO IMION NIE MAJĄ NA GROBIE, A TYLKO BÓG JEDYNY WIE, JAK KTO SIĘ ZOWIE…”.
Funkcje cmentarza
Po obu stronach alejki prowadzącej od ulicy do pomnika umieszczone zostały okazałe płyty nagrobne, przeniesione ze zlikwidowanych cmentarzy gdańskich i terenów przyległych, w tym z terenu pocmentarnego cmentarza ewangelickiego przy ul. Cedrowej w Gdańsku-Ujeścisku. Całość terenu otoczona jest stylizowanym niskim ogrodzeniem.
Cmentarz Nieistniejących Cmentarzy oprócz funkcji upamiętniającej wszystkich zmarłych gdańszczan, również tych, których miejsce pochówku nie jest znane lub uległo zapomnieniu, pełni również funkcję miejsca zbliżenia dawnych i obecnych mieszkańców Gdańska. Każdego roku w Dniu Zadusznym odbywają się tu ekumeniczne uroczystości religijne z udziałem duchownych różnych wyznań religijnych, władz miejskich i zainteresowanych mieszkańców Gdańska.
Powyżej Cmentarza Nieistniejących Cmentarzy zachował się zabytkowy grobowiec rodziny Klawitterów, związanej z rozwojem w XIX wieku przemysłu stoczniowego w Gdańsku.
Obiekt utrzymywany jest przez Park Kulturowy Fortyfikacji Miejskich „Twierdza Gdańsk" będący jednostką budżetową gminy Miasta Gdańsk.
Tablice zlikwidowanych cmentarzy
Ponadto 15 zlikwidowanych cmentarzy gdańskich upamiętniono za pomocą tablic stawianych w miejscach, gdzie wcześniej się znajdowały. Cmentarze te dzisiaj pełnią najczęściej funkcję parków. W latach 2006–2008 postawiono 15 tablic poświęconych następującym cmentarzom1:
Cmentarz ewangelicki, Ujeścisko ul. Cedrowa
Cmentarz założono prawdopodobnie przy kościele wybudowanym na Ujeścisku w 1674 na południe od ul. Kartuskiej, u zbiegu ulic Warszawskiej i Cedrowej. Działał do czasu ostatniej wojny. Zamknięty został w 1961 roku. Pośród samosiewów zachowały się fragmenty nagrobków;
Cmentarz Bożego Ciała, Grodzisko, ul. 3 Maja
Założony został w II połowie XIV wieku przy szpitalu i kaplicy pw. Bożego Ciała dla zakaźnie chorych – głównie trędowatych, przy dzisiejszej ulicy 3 Maja. W wieku XVII poszerzono go o cmentarz Lazaret. W 1780 roku rozbudowano i szpital i umieszczano w nim ludzi starych. Cmentarz i budynki przetrwały do naszych czasów. Został zamknięty w 1956 roku, a od lat 60. ubiegłego wieku pełni funkcję parku, ślady cmentarza widoczne są tam w postaci drzewostanu cmentarnego;
Cmentarz Nowy Katolicki, Nowe Ogrody, na zapleczu ul. Strzeleckiej
Założony został w I poł. XIX wieku, funkcjonując pod nazwą Neuer Katolischer Kirchhof u podnóża fortyfikacji Doliny Nowych Ogrodów, po zachodniej stronie ul. Strzeleckiej. Obecnie znajduje się tam parking oraz ruiny po barakach;
Cmentarz Św. Katarzyny, al. Zwycięstwa
Powstał w II poł. XIX wieku jako cmentarz ewangelicki, przy kościele św. Katarzyny w zespole cmentarzy przy Wielkiej Alei (powierzchnia 3,60 ha). Czynny był do czasów II wojny św., w roku 1956 zamknięty i zamieniony w park, na części działki byłego cmentarza stoi szpital i przychodnia;
Cmentarz Św. Józefa i Św. Brygidy, Wrzeszcz, al. Zwycięstwa
Był to cmentarz założony za murami miejskimi przy parafii kościołów Św. Józefa i Św. Brygidy, przy ulicy Giełguda. Powstał na początku XX wieku, zamknięto go w roku 1946. Zachowały się po nim fragmenty nagrobków, cmentarz jest zarośnięty i zdewastowany;
Cmentarz Katolicki Emaus i Ewangelicki Cmentarz Zbawiciela, Siedlce, ul. Starodworska
Cmentarz powstał najprawdopodobniej w II poł. XVIII wieku, jako katolicki dla mieszkańców dzielnicy Emaus, koło roku 1920 zmienił prawdopodobnie przynależność wyznaniową, bo na planie opisany jest jako ewangelicki, Zbawiciela. Został zamknięty w 1956 roku. Na jego powierzchni 1,73 ha znajduje się obecnie park;
Cmentarz Zespolony p.w. Św. Bartłomieja, Św. Jana, Św. Piotra i Pawła, Wrzeszcz, al. Zwycięstwa
Cmentarz Św. Bartłomieja I założony został w II poł. XVIII wieku oraz Cmentarz Św. Bartłomieja II, który powstał w I poł. XIX wieku po zapełnieniu tego pierwszego funkcjonowały jako zespół dwóch cmentarzy. Zlokalizowane były w obrębie kompleksu cmentarzy znajdujących się u podnóża Grodziska pomiędzy Nowymi Ogrodami a Bramą Oliwską, po zachodniej stronie ul. 3 Maja. Zespół umieszczony był po dwóch stronach drogi prowadzącej na Grodzisko. Na większości ich terenów znajduje się obecnie dworzec PKS. Natomiast Cmentarz Św. Piotra i Pawła powstał w I poł. XIX wieku na zachodnim skraju Śródmieścia w tym samym kompleksie cmentarzy. Graniczył z cmentarzem Św. Katarzyny;
Cmentarz Św. Barbary, Siedlce, ul. Bema, Zakopiańska
Założony został w poł. XIX wieku przy parafii ewangelickiej, po zachodniej stronie ul. Kartuskiej, u zbiegu ulicy Zakopiańskiej i Bema. Zachował się pocmentarny drzewostan. Obecnie znajduje się tu park;
Cmentarz ewangelicki, Nowy Port ul. Władysława IV
Założony został pod koniec XVII wieku na potrzeby załogi Twierdzy Wisłoujście, a od początku XIX wieku służył gminie ewangelickiej. Cmentarz połozony u zbiegu ulic Wyzwolenia i Władysława IV rozrastał się i sięgał do obecnej ulicy Wojsk Ochrony Pogranicza i sąsiadował z cmentarzem parafii św. Jadwigi. Został zamknięty w 1947 roku. W latach 60. Urządzono na nim park, a na części działki wybudowano skrzyżowanie. Żadne nagrobki nie zachowały się, rolę parku spełnia do dzisiejszego dnia;
Cmentarz Lazaretu i Najświętszej Marii Panny, Wrzeszcz, al. Zwycięstwa
Powstały w II poł. XIX wieku, na północnym wschodzie Wielkiej Alei (obecnie al. Zwycięstwa) w zespole zakładanych tu cmentarzy. Cmentarz zamknięto w 1946 roku, a od 1966 roku funkcjonuje jako park;
Cmentarz Św. Trójcy, Wrzeszcz, al. Zwycięstwa, pomiędzy ulicami Smoluchowskiego i Curie-Skłodowskiej
Powstał pod koniec XIX wieku jako cmentarz ewangelicki przy kościele Św. Trójcy w zespole cmentarzy przy Wielkiej Alei (obecnie al. Zwycięstwa, działał do czasu ostatniej wojny, zamknięto go w 1946 roku. W latach 60. na terenie byłego cmentarza urządzono park;
Cmentarz Św. Mikołaja i Królewskiej Kaplicy, Wrzeszcz, al. Zwycięstwa
Powstał w II poł. XIX wieku dla potrzeb parafii katolickich św. Mikołaja i Kaplicy Królewskiej w zespole cmentarzy przy Wielkiej Alei. Czynny do czasów ostatniej wojny. W latach 70. urządzono na terenach byłego cmentarza park. Warte podkreślenia jest fakt, że na terenie tego byłego cmentarza wybudowano Gdańskie lapidarium (więcej informacji w menu Gdańskie lapidaria).
Cmentarz Najświętszej Marii Panny, Wrzeszcz, al. Zwycięstwa
Powstał w II poł. XIX wieku jako cmentarz ewangelicki przy kościele Najświętszej Maryi Panny w zespole cmentarzy przy Wielkiej Alei, czynny był dostatniej wojny, zamknięty w 1956 roku, od w lat 70. tereny po byłym cmentarzu pełnia funkcję parku. Powierzchni cmentarza wynosiła 2,04 ha;
Cmentarz „Urania” Wrzeszcz, al. Grunwaldzka, róg ul. Kościuszki
Cmentarz katolicki założony przed początkiem wieku XIX dla polskiej ludności katolickiej Wrzeszcza. Czynny był do czasów II wojny św. Obecnie pełni funkcję zieleńca i parkingu;
Cmentarz Bezwyznaniowy Krematoryjny, Wrzeszcz, ul. Traugutta
Został założony na początku XX wieku, jego powierzchnia wynosiła 1,75 ha. Znajdował się przy ul. Traugutta, na wschód od zespołu budynków krematorium miejskiego. Został zamknięty w 1966 roku, obecnie pełni funkcję parku.
Cmentarze wielu kultur, religii i wyznań
Poniżej zamieszczamy opisy cmentarzy, które być może żyją jeszcze w pamięci niektórych gdańszczan. Spośród wielu nieistniejących cmentarzy wybraliśmy przykłady, które świadczą najwyraźniej o bogactwie i różnorodności narodowej, kulturowej i wyznaniowej naszego miasta.
Cmentarz żydowski (Israelitisher Friedhof)
Pochodzi z I połowy XIX wieku. Położony był w lesie, na północnym zboczu wzgórza morenowego otaczającego od południowego zachodu Wrzeszcz, na zachodnim krańcu ulicy Traugutta, zajmował obszar 0,45 hektara.
Historia tego cmentarza związana jest osiedlaniem się we Wrzeszczu na początku XVIII wieku Żydów, gdzie w 1775 roku powstała gmina żydowska. Nekropolia niszczona była dwukrotnie najpierw przez wojska napoleońskie, a potem w 1939 roku. Cmentarz zamknięto w 1946 roku. Dzisiaj zarośnięty jest samosiewami, zachowało się kilka zdewastowanych nagrobków.
Kirchhof der Freireligiöse Gemeinde, Cmentarz Związku Wolnoreligijnego
Założony został na początku XX wieku dla wolnych gmin wyznaniowych w rejonie Grodziska i Bramy Oliwskiej, u podnóża Góry Gradowej, po południowej stronie ul. Giełguda, od wschodu graniczy z dawnym cmentarzem Bożego Ciała. Został zlikwidowany w 1945 roku w czasie urządzania cmentarza – pomnika żołnierzy radzieckich poległych w II wojnie światowej. Rozciągał się na powierzchni 1,51 ha, do dzisiejszego dnia nie zachowały się żadne pozostałości.
Neue Kirch Hoff, Neuer Kirchhof, St. Johannis Kirchhof
Cmentarz ewangelicki założony w I poł. XVII wieku u podnóża Biskupiej Górki (Neuer Kirchof), na powierzchni 0,4 hektara. Początkowo stanowił część nekropolii założonej po zarazie w 1634 roku, która należała później do ewangelickiego kościoła Zbawiciela na Zaroślaku.
W XIX wieku cmentarz podzielono i jego część południowa służyła menonitom, a północna kościołowi Zbawiciela (Neuer Kirchof). Natomiast z planów z II poł. XIX wieku wynika, że część południowa służyła kościołowi Zbawiciela (St. Salvator Kirchhof), a północna kościołowi Św. Jana (St Johannis) do czasu wybuchu II wojny św. Cmentarze zamknięto w 1946 roku, a później zlikwidowano. Na ich miejscu powstała szkoła i boisko szkolne.
Nueur Kath. Kirchhof, Kath Friedhof, Nowy Stolzenberg
Cmentarz katolicki założony prawdopodobnie w II połowie XVIII wieku. Pierwotnie związany był z cmentarzem na Chełmie przy klasztorze OO. Reformatorów (Alter Kath. Kirchof, przy ul. Findera). Zajmował obszar 2,1 hektara i czynny był do wybuchu ostatniej wojny. W 1946 roku cmentarz zamknięto, a w 1966 zmieniono na park, natomiast na zachodniej części jego działki powstały budowle mieszkaniowe.
St. Barbara Kirchhof
Cmentarz ewangelicki założony pod koniec XVIII wieku na obszarze 0,48 ha, służył do chowania, po zapełnieniu cmentarza przy kościele Św. Barbary przy ulicy Długie Ogrody, na północ od tego kościoła, wśród domów mieszkalnych.
Czynny był do ostatniej wojny, potem opuszczony i zamknięty. Zachowały się po nim resztki drzewostanu cmentarnego i rozpoznać można jego dawne granice.
Deutsch Katholischer Kirchhof
Katolicki cmentarz niemiecki założony w I połowie XIX wieku pomiędzy rokiem 1822 a 1866. Mieścił się w pobliżu fortyfikacji Doliny Nowych Ogrodów, przy Kurkowej, gdzie dawniej była strzelnica. Część cmentarza zabudowano w latach 20. XX wieku, stopniowo zanikał i na nie ma go już w planach z 1941 roku. Obecnie na jego terenie znajduje się zakład karny.
za GZDiZ
Informacje opracowano na podstawie pracy J. Labenz
„Założenia cmentarne w granicach administracyjnych Miasta Gdańska”.
